Waarnemingen aangaande de besmettelijke zenuw- en hospitaal-koorts ...

*r: t n r
*

»

*

Digitized by the Internet Archive
in 2017 with funding trom
Wellcome Library

%

\

https://archive.org/details/b29305536

WAARNEMINGEN

AANGAANDE DE

BES M E T T K LIJKE

Z E N U W-

E N

HOSPITA AL -KOORTS,

HAUE B£HANDUING, EN MIDDELEN OM
MAREN OOESPRONG EN VERSPREIDING

UIT

ui HOSPITA L E N

TE VOORKOMEN, EN ZICH ZEL VEN VOOR
BESMETTING TE BEHOEDEN,

DOOR

ZX E. H O R N ,

Koninklijk Pruis fisch Hofraad en Hoogleer aar }
te Berlijn , enz.

Kaar de. t wede , verbeterde uitgave, uil het
IJoogdttitsch vertaald

DOOR

N, C. M E P P E N,

Apothecar en Chirurgijn te Dianen.

Te AM STERDA M, Bij

R J. B L R K T ü O P.

1814.

VCÖ4>

• £ b L*

HlBTO'

</3A-

felix medicus, qui , qnid a qnovis remedio , in qnovis
natura« liaUi rt ad res circumftantes habito,rel fpe-

randu n üt uliiitalis vel noxae metuendum , prob«

» •

perlpexerit.

W £ R L II O F.

VOORBERIGT,

TT anneer wij op de gevolgen van den , met zoo vele
verbittering gevoerden , en tot heil van het menschdom
nu geindigden , krijg , een aandachtig oog vestigen , als-
danfiaan wij verbaasd en zien angstvallig om naar
hulpmiddelen , om de geflogene wonden te helen. Ba-
fchouwen wij de rampen en ellenden , de onvermijde-
lijke gezellinnen van den krijg , waarmede ds ooriogs-
benden moeten worsteièn } en letten wij meer bijzonder
4>p den b <t k lagens waardig file n poefland 3 waarin de mees -

ïY

VOORBER1GT.

te g ekwetfien , dikwerf van alles beroofd , en bijna
zieltogende , de Hospitalen opvullen , dan voorwaar
bloedt ons hart bij het gezigt van zoo vele dappere
heiden , die voor ware vrijheid en Vaderland Jlrijden-
de , met roemvolle wonden bedekt, van ons, zo moge-
lijk, genezing verwachten.

Het zal , vertrouwen wij , niet noodig zijn , te beweren:
dat bij eenen zamenloop van zulke ongunstige omflan J
digheden , als in den jongst geefndigden krijg hebben
plaats gehad, bij een zoo vol [lagen gebrek aan de
voornaamjle noodwendigheden, en onder begunjliging
Van zoo vele nadelige invloeden , nieuwe bronnen zou-
den geopend geworden zijn , tot het ontflaan en de ver -
fpreidtng van kwadaardige en bef neltelijke ziekten?
IDe berigtsn , daaromtrent bekend geworden , hebben
dit helaas ! maar al ie zeer bevestigd. Het kan der-
halve niet dan zeer welkom , en voor den praklifchen Ge-
neesheer , u ien toch de bijzondere geneeskundige zorg is
toe vertrouwd , bijzonder aangenaam zijn , wanneer door
onvermoeide na [paringen van deskundigen , en in da
geneeskunaige wereld beroemde mannen , al dat gene
wat tot zoodanige befmettelijke ziekten betrekking heeft ,
in eene aan een ge f c kakelde orde , en op eerie eenvou-
dige wijze word ontvouwd.

Elke bijdrage tot eene meer juiste kennis van
bc [mei lelijk* ziekten , de opfporing van der zei ver oor-
zaken , derzelver voorbehoeding en herftelling , is aan-
winst voor de prakt ifche Geneeskunde ,- en de waarne-
min ,rt>n van vroegere , zoowel als latei e , hebben de*.e
waarheid g eftaafd . Doordrongen van het gewigt der
zake, hebben onderfcheidene beroemde Geneeskundigen ,

voor .

VOORBERIGT.

v

vooral met betrekking tot de plaatsgehad hebbende be-
fmeUelijke ziekten in Duitschland , zich verhtdigd } om
hunne waarnemingen over dit onderwerp , meer alge-
meen te maken , en onder vele anderen munt hieri

bijzonder de J'chr andere £. iiorn, Arts te Berlijn uil

•

Deze in Duitschland zoo wel als elders , met roem beu
kende Genees liter , gedurende eene reeks van ja ren »
de meest uitgezochlfie Geneeswijzen dezer ziekten , aan
het ziekbed getoest hebbende , geloven wij ook bijzonder
daartoe geroepen te zijn , om door de gemeenmaking
van zijne , aan het ziekbed gemaakte , waarnemingen 9
desaangaande meerder Uchb te kunnen verfpreiden.

De Schrijver als beftuurder van het Charite - zieken
huis te Berlijn zoowel , als van andere Hospitalen ,
was bij uitfluiting in de fchoonfie gelegetiheid om waar-
nemingen te doen , en zag door den overgrooten toe-
vloed van f ran J ehe Vluchtelingen , die bij hunnen be-
klage nswaardigen terugtocht uit Busland in talloose
menigte aldaar aankwamen , voor zijnen naarvorfchen-
den geest een ruim veld geopend. De voorbeeldelooze op-
eenßapeling van zieken , van onderfcheiden aard ; gebrek
aan plaats , om een zoo groot aantal van gewonde , door
den drang der omfiandigheden , herwaards gevoerde
lijders , behoorlijk te ontvangen , en meer andere om-
ßandigheaen , konden niet nalaten oj moesten de ziek 'm
ten een kwaadaardig } ja zeljs een bejmeltend ka-
rakter doen aan nemen 7 en langs dien weg, nieuwe
bronnen openen , waardoor derzelver ver Spreiding on _
gemeen werd begunßigd. Di was dan ook hel gevolg
dat zich , binnen korten tv J , ir de Hospitalen eene be-
f ' nett« lijke Zenuwkoorts ontwikkelde , welke zich over

* 3 Ut

i VOORBERIGT.

het groot 'ie gedeelte van het noordelijke Duitschland
ver) prei.de , en verjchrikkelijke vetw / entingen aanrigte.
.Dit een en ander n aren drangredenen genoeg , om
den fchrïjver ter genieenniaking van zijne waarnemin-
gen } betrekkelijk deze ziekte aante paren. Hij voldeed
ook hieraan , en gat in het jaar i8i3 zijne waarne-
mingen ter drukpers , onder het opfchri/t. Erfah-
rangen über die Heilung nes an II erkenden Nerven und
JLazareth Fiebers, und über die Mittel , seine Entziehung
und Verbreitung von den Lazerelhen aus zu verhü-
ten, und iicü vor Anlteckuug zu liclie rn.

Dit werkje is fcl der overal bijzonder gezocht ge-
weest , en in onderfcheidene Herenterende gejehr/ften ,
me i tof overladen , had dan ook ten gevolge da <
hetzelve j poenig moe t herdrukt worden } zoo dat
ee.ne Lu eue , veel verbeterde en vermeerderde uitgave
in dit jaar het licht zag.

Ook de beroemde n u F r. l a n d heeft dit werkje ee-
ne bijzondere aanbeveling waard- g geoordeeld ; daar
hij in eene , onlangs door hem uit gegebene verhandeling f
zich op hetzelve beroept } en zijne lezers daarnaar ver-
wijst. (*_)

Men

(*■) Deze Verhandeling is onlangs door den Heer
F. van n K n Brüggen, coesi. Med : Dr : vertaald

*

en lij den Bo :khandelaar L. van Es uitgegeven , ten
tijt el voerende , Onderzoek aangaande Zen üwkóorifeu , en
Tijpims , als mede omtrent de oorlogspest , vooral mei be-
trekking lol hel Aderlaten in dezelve, door C W. Hufe-
x. a n n , met eenige aanteekeningen ; ziet Blad. 5i , aauieek^e
■ing 22.

'f O O B R E R I G T.

VII

\

Men zal, deze uitgave met de voorgaande veyge la-
kende weldra op nier 'een , dat de fchrijver door vele
tusfehen gevlochie aanmerkingen , betrekkelijk het ge-
bruik maken der Aderlatingen in deze ziekte , de be-
handeling \>un het koudvuur , en meer andere , de
innerlijke waarde daarvan aanmerkelijk verhoogd
heeft. De baden , zoowel la a uwe aU koude , de /tor tb a-
den , de begietingen met koud water , en de druipba-
den, door den fchrijver zoo dringend aanbevolen , ver-
dienen in der daad de meer bijzondere oplettendheid
van alle Geneeskundigen. De uitwerkingen daarvan
zijn zoo in het oogloppende , voornamelijk wanneer de
hersjenen door de hevigheid der ziekte worden aange-
tast , dat mm als het ware gedrongen word , om van
dezelve een meer algemeen gebruik te maken.

JJet is waar , in ons land , alwaar helaas ! nog te
veel vooroordelen , bij hei mi oder verlicht gedeelte )
in hei geneeskundig vak heerscht , is het gebruik der
baden en hegt etage n wel niet zoo algemeen in zwang »

•7? r S ‘ O O

en ontmoet men vooral in de Bürge rpraktijk , bij den
besten wil , dikwerf de groot fe tegenkanting ; dit nog «
thans moet ons niet tent g houden, on, waar zulks
doenlijk zij, de uitmuntende werkingen dar van door
nadere proeven te bevestigen.

Als bhjvoegfel lot dit werkje, vind men een alge-
meen overzigt der meest vermogende middelen, ter "
verhoeding van befmettelijke Zenuw- of TI os pitna Ikoort-
fen , en hierin zal de opletten te lezer al ras bej peu-
ren , dat de beroemde fchrijver dezelfde naauwkeurig-
hsid heeft in het oog gehouden , welke hem zoo bij-
zonder kenfeheifen. Aangezocht om dit werkje in een

* 4

»

ne -

VIII

roORBERlGT.

nederduitsch gewaad, in het licht te geven, was i*
daartoe aanvankelijk huiverig , te meer daar ik
nimmer zoodanig iels beproefd had; intusfehen heb
ik de vertaling ondernomen , en late het aan het regt -
matig oordeel van bevoegde kunstregters ter beßisfing
owr , ui hoeverre ik het voorgefielde doel heb ge ojjen- ;
voor de ingeftopene , en zoo veel mogelijk verbeterde
druk en taaljouten , toegevendheid wenfehende.

* E VERTALER.

9

3 N.

I N II O U I).

i»i«S«20;CiÄSS»*:

De befmrtelijke Zenuwkoorts in de eerlle

maanden van het jaar i8i3. . . . . Bladz.

Vooi’algaandeteekenen der Zenuwkoorts. .

u

Eerlie kenteekenen der plaatsgehad hebbende

bcfmetting

During van het tijdperk der rijpwording der

fmetftoffe

Toevallen der befmettelijke Zenuwkoorts.

Oorzaken der ziekte

Geneeswijze

Nadere ontvouwing der Behandeling. . .

Maatregelen om de veiTprciding der ziekte

door BeCihetting te verhoeden

De beCmettelijke Zenuwkoorts, gedurende
den Zomer, Herfst en Winter van liet

jaar i8i3 • •

Verfcheidenheid der ziekte

Bijzondere eigendommelijkheden van vorm

der befmettelijke Zenuwkoorts

Vermenging der Zenuwkoorts met Long-

O O o

ontlieking.

Met ontlieking van de Milt.

Met ontlieking van de Maag en der Darmen

* 5

ï.

2.

2

3-

4-
G.
1 1
1 3.

25

33.

35'

40

45.

4b.

47*

Met

X INHOUD.

«

Met koudvuur aan de Ledematen. * . : . Bladz. 48-

Zenuwkoorts met Geelzucht. . . . " • 5i.

Zenuwkoorts met worging en braking. . . 54.

Zenuwkoorts met Buikloopen = 5y.

Voorzescing der voornaamfte toevallen en

verfchijnfelen der ziekte 58.

Rotkoorts, als foort der Zenuwkoorts. . 63.

Wederinltortingen , derzelver oorzaken , ver-

hoeding en behandeling 67.

Scheiding der ziekte 70.

Stofverplaatllngen. ; ■ 72.

Gevolgtrekking der Lijkopeningen. . . . 73.

In de holte van het hoofd 74,

In de borstholte. . ; * . 76.

In de buikholte. . . • . . e . . . . 77.

De Geneeswijze gedurende den zomer,

herfst en winter, van het jaar 181 3. . 85.

De Geneesmiddelen . de Laden , de lauwe Ba-
den , de koude Baden, de Begietingen, de
Stortbaden , het Druipbad 87.

De Reimgings baden. .' 88*

o o

De koude begietingen en ftortbadan in dro-
ge kuipen. ...... 97.

Dc Aderlatingen en Bloedzuigers. . . 99.

Dadelijk brandmiddel ( cauierliim actiiale). - — - 107.

Behandeling van liet koudvuur k der Lede-
maten. . 1 1 3.

Zorg voor eenen behoorlijken leefregel. » 116'.

De fchadelijkheid van den vrijn. . . 120.

Behandeling in het tijdperk der weder ber-
il clling. ....... 12J.

De Naziekte der befmetielijke Zenuwkoort-

feu en derzelver behandeling. . . — — 124.

Over-

INHOUD.

XI

Overzigt der mees!; vermogende hulpmidde-
len , om den ooiTprong der befm ettelijke
Zenuw- en Hospitaal - koor! Ten , derzélver
verfpreiding en befmelting te voorkomen. Bladz. 129
De aanleidende oorzaken lot liet onLlbaan der

beimettelijke Zenuwkoorts. . . . 129.

Verhoeding derzelve ïsy.

Het onderhouden van eenen zuiveren damp-
kring in de ziekenkamers. . . . i3o

Verdere Reinigings middelen. . . . j3i.

Zandftrooien , Berokingen. . i . i3 2.

De verwijdering der ontlastingen , en liet be-
hoorlijk fchoonhouden der naclitiloelen. i33

De Reiniging van het linnen enBeddegoed,

en der Kribben 133,

Bijzondere vertrekken om aankomende lij-
ders te ontvangen en te reinigen. . 134,

De reiniging der klederen , monteringftukken ,
het verbranden derzelven , liet uitwasfehen
met ijskoud water ; met loog, het bero-

ken enz. . . .... i36.

De uitgebrande pi an Ion kool , als luchtzuive-
rend middel aangeprezen. . . . ■ i3g.

Het verbranden van het Bedllroo. . j30

*

Het vertoeven in de Hospitalen, gedurende
eenigeii tijd 11a de herflelling, isvolftrekt

noodzakclijk. ..... 14p,

besLe middel om de belmetting te voor-
komen. ....... 141.’

*Yerfcheidenheid des aanlegs tot de befmetting. 141.

Onvolkomene befmeltingen. . . . 142

Onvoldoende voorbehoedings middelen. . 142.

Ongenoegzaamheid der kunstmatige verzwe-
ringen en Lllerdragten, . . . ■ 140.

Nood

XII

INHOUD,

‘Noodzakelijkheid van bijzondere Hospitalen

voor Zeuuwkoortfige lijders. . . Bladz. 1 44'

De inrigting en hei. ßeftuur der quarantaine

Gellichten H&i

De behandeling der gezonde en zieke krijgs-
gevangenen. . . 247;

Het vervoeren der krijgsgevangenen te wa-
ter en te land. ..... i5o;

Maatregelen van voorzigtigheid , om de
beliiietting te voorkomen , voor Geneeshe-
ren, Heelmeesters, Predikanten, O pp as-
ters &c. Sec. ..... i5l«

liet onderhonden van eenen zuiveren damp-
kring rondom den zieken. . . . i5i.

De ßerokingen. ..... i5a.

Het dragen van eenen mantel van gegianst

linnen. . . . ... i53.

Het nuttigen van fpecerijaohtig- geestrijke
middelen , voor het af te leggen bezoek bij

den lijder ...... i54.

Het was l'chen , liet baden , het genot der fris-
tclie lnckt, liet tabak roken als voorbe-

hoedmid ïku aangeprezen. . . . 1 55,

Maatregelen van voorzigtigheid bij de ont-
leedkundige bcfcliouwiug der lijken van

typhits • lij deren. ..... i55*

Doelmatigheid, om in den gewoonen leef-
regel geene verandering te maken. . . i56,

liet nadeelige, om zijne eigene lierfielling
te beproeven, * ; . • , . — — i5ü:

WAAR-

W A A II N E M INGEN

AANGAANDE DE

NATUUR en GENEZ11NG

D E 11

BESMET TEL IJ K Ë

ZENUW-KOOIIT SEN,

WELKE GEDUilENBE HET JAAR l8l3
HEBBEN GEHEEfiSCHT.

De meeste ziekeft, welke in de maanden februarij.
Maart , April, en vervolgens in liet alhier gevestigd
■Ckarité-Ziekenkuis werden gebragt , waren door ze-
nuwkoortfen aangetast. De wezenlijke verfchij nfelen ,
Welke een heerl’ckend en eigen domnaelijk lijden der
kerstenen voorlpellen , ontbraken niet. Derzelrer op-^
klimming en daling kenmerkten altoos den graad van
liet gevaar, en zoo lang deze toevallen aanhielden,
was men niet verzekerd dat door het klimmen van
dezelve het leven niet in grooter gevaar zoude komen»,
Jonge menleken, in den bloei hunner jaren, van 20
tot 40, werden liet meest door deze ziekte aange-
tast; ook kinderen boven de 6 en 7 jaren bleven
niet geheel bevrijd; even als fommige koog bejaarde
Heden , welke ecliter zeldzaam daardoor aangedaan
werden. Zuigelingen en küideren , beneden de 2 fcu
3 jaren, bleven vrij.

A

£9

— 2 —

Bij vele lijders ontwaarde men voorloopige teeke-

/

nen , namelijk, eene loomüeid door alle de lecden,
eene bijzondere malheid door het geheele ligchaam,
eene eigene traagheid en onlust tot gewoone bezighe-
den, llaperigheid en gebrek aan eetlust, bij fommigen
eene geringe dolle hoofdpijn , welke nu en dan verdween,
maar ook lei ug keerde. Nu eens hadden de lijder» een
gevoel van koude en ligte huiveringen, een bleek ge-
laat; matten blik en koude handen ; dit wei d dan door-
gaans fpoedig achtervolgd door eene aanmerkelijke hit-
te, welke aanhield en het begin was van de reeds vol-
eindigde koorts. Bij fommigen duurde dit tijdperk der
voorafgaande teekenen 5,6, tot 8 dagen, eer de ziekte
volkomen gevormd werd, bij anderen van 24— 36
uren. Sterkere en minder gevoelige gellellen bel peur-
den nauwelijks deze ligte beginlelen der ziekte, en ver-
klaarden : de koorts zij dadelijk met koude begonnen,
na dat zij zich te voren volkomen wel bevonden , en
dat groote matheid met duizelingen , bedwelming ,
zwaarte van het hoofd en aanmerkelijke dorst zich
plotfeiings daarbij bijgevoegd hadden (*).

Bij

(*) lk heb opgemerkt, dat bij velen dier lijders, Wel-
ke Leimet waren, voor dat de ligte huiveringen, waairnedc
de koorts een begin maakt, zich hadden geopenbaard j ge-
durende 6 , 8 , 9 dagen alleen de volgende verfchijufelen
ontdekt wierden:

1. ) Verdrietelijke gemoedsgcfieldheid , mismoedigheid,

kwade luim , hoewel geeue bijzondere aanleidende oor-
zaak aanweezig fcheen.

2. ) Voortduurende ß apeloosheid ; onrustig flapen , flui-

mering zonder verkwikking en

5,) V erloor en eetlust ; zondereenigeg,a.y//r/cÄtfverfchijn-
ielen , gondel overlading 0f andere gewoone aanlejdmgeu.

Deze

3

JBij vele lijders kemuerkte zich het tijdperk der vooral-
gaande t ekenen met zinkingachtige en rheinnatifche toe-
vallen. Sommigen gevoelden pijn in de ledematen , en lei-
den de oorzaak der ziekte van eene ligte verkoudheid af,
anderen klaagden over hoest en ftekeude pijnen in de zijde.
Doorgaans echter werden maar weinige dagen ver-
eisclxt om den Geneesheer van het gewigt der ziekte
te overtuigen , alsmede om hem op hare wending
oplettend te maken. Wanneer de koorts den hoog-
Hen trap bereikt had, dan klaagden de lijders door-
gaans over een gevoel van zwaarte in het hoofd ,
bedwelming, duizeligheid, hoofdpijn , rui Tellingen inde
ooren , brandend gevoel in de ooaen en hardhoorend-
heid Bij de meesfen openbaarde zich eene !‘erkc ge-
neigdheid tol. i '! hoofdigheid, wier vormen en graden
zeer verfchillende waren. Bij fomraigen bclpeurde men
eene II iile ij ring , en bij andere klom dezelve tot eene vol-
komene razernij, zoo dat men genoodzaakt was de han-
den zoo wel als de borst. met llroppeu te binden, om
daar door de zieken in rust te houden en alle bui te n-
fporiglieden af te weeren. Dit ijlen duurde bij ibm-
migen van 8 tot 10, zelfs tot 2? dagen, zonder ophou-
den, en zoo lang dit voortduurde, was c!c lijder nog
niet buiten gevaar. In het begin der ziekte, wanneer
het ijlen zich nog niet volkomen openbaarde , lagen de
zieken flil voor zich heen , als waren zij zeer be-
dwelmd , klaagden over niets , ook begeerden zij niets
niet eens den gewoonen drank, hoe zeer de huid bran-
dend

Daze toevallen ontftaan zeer dikwijls na de plaats gehad
hebbende belmetting; ma r 8.0 dagen later ceist open-
baren zich dc eerste kennelijke kocrUtoevaileu. Zoo lang
duurt het tijdptrh der zoogenoemde rijpwording der
Jl&etfioJf 3,

A 2

1

tiend heet, en de tong ende lippen droog en gebarsten
Waren. Sommige beenden en zuchten overluid, wier-
pen zich onrustig ginds en herwaards , zonder noch-
tans de onaangename belediging van hun algemeen
gevoel nader te kunnen openbaren. Het aangezicht
Was bij de meesten rood en opgezet , de oogen onbe-
wegelijk, als verglaasd cn ontdoken , bij velen had-
den de lippen en de tong hunne gewone roodheid,
maar waren dikwerf zuiver en vochtig, hoe zeer de
ziekte nog zeer bedenkelijk was. Bij anderen was de
oppervlakte dezer organen droog , donker bruin, bijkans
zwart en met korsten bezet, de tong bevend, puntig
en uitgedoken wordende, in eene ti nip trekken de bewe-
ging Bij velen was de tong met eene witte geelachti-
ge huid bedekt, de fmaak walgelijk, rötachtig, groolc
geneigdheid tot braken, vrijwillige bra kingen en eene
krampachtige wurging, welke de lijders zeer afmatte.
J3ij fonimige» hadden, gedurende bel laatlie doodelijke
tijdperk der ziekte, eene verlamming van de werktui-
gen der doorzwelging en van de fpraak plaats, waar
door deze moeijelijk , dotterend en on verft aanhaar
werd , hier bij ging eene aanhoudende uitzweting
van een taai flijm, moeij olijke doorzwelging on een
onvermogen om de uitgezwete holle uit te werpen .
gepaard. Deze verfchijiifeleu nochtans waren niet
wezenlijk t echter befpeurde ik dezelve dan het meeste,
wanneer de ziekte met foporeufe toevallen vermengd,
haar einde bereikte J3ij dc meesten ontwaarde men
peeshuppelingen , pluizen aan de dekens, eene bijzon-
dere wegzinking der ipierkrachten en eene buitenge-
wone onverfchilliglieid en bedwelming; bij velen
eene beving en trillende houding van het gehele lig-
chaam , rode vlekken over het groot fle gedeelte van liet
ligchaam verfpreid, meestal van eene violetkleur, welke

bevelen n ' •! -oor nauwkeurig binnen enge grenzen bo-ï
perkt waren, maar langzamerhand in het koloriet der ove-
rige huid zich verloren en voor den drukkenden vinger
niet weken, een verfchijnfel hot welk bij de heete
koortfen in de maanden Maart en April voorkomende,
meermalen en llandvastiger ontdekt werd.

Velen kregen eene Neusbloeding , doorgaans met dat
gewenscht gevolg, dat liet gevoel van bedwelming,
de flerke ijling, de glasachtige blik, enz. merkelijk
verminderden. Sommige ondergingen deze bloedont-
lasting twee tot drie maaien, en doorgaans met aan-
merkelijke verligting in het hoofd, vermindering der
zwaarte en bedwelming*} en van de algemeene hitte. .

In fommige omltandig heden werden volkomene ont-
ftekingen der longen en van het borstvlies geboren;
welke de toediening van ontitekingwèrende middelen
noodzakcl ijk maakte.

In het begin der Epidemie, befpeurdo men zeldzaam
de gas tri/ ehe vermenging; meermalen echter in de vol-
gende maanden , waarin mende verfchijnfelen van veel-
vuldig braken , vuile tong , walging , bittere fmaak, veel-
vuldige ontlastingen van eene grasgroene, fclmimigeen
fl inken de holle , volkomene geelzucht en een donker brui-
ne, bijna zwarte urin waarnam, en niet zelden als keu-
teekenen van eenen hoogs tgevaarlij ken toeiland zich
voordeden.

Onderfclieidene nafporingen op lijken van menleken -
welke onder deze toevallen van braking ,, wurging,
aanvallen van hik, buikpijnen en groenachtige ontlas-
tingen , flierven, in het wérk gefield, overtuigden
ons, dat hij de reeds genoemde toevallen, ontüeking
van de milt, maag en darmbuis, vergezeld gingen.

Ik heb 'geen c "moeite gefpaard, om eenige ophelde-

A 3 rin-

ringen betrekkelijk de oorzaak ehr zielte te bekomen,
en verbeelde mij ontdekt te hebben , dat de fpoedig®
verwis fél ing van de weersgefteldheid , welke na eene
aanhoudende koude 7.00 kennelijk zacht werd en bleef,
wel ligt de aanleidende oorzaak mag geweest zijn
der veelvuldigheid van deze ziekte, en dat de mees-
te koortfen zich federt dat'tijdliip openbaarden ,
toen de luchtsgeft el dlieid bij voortduring warmer werd.
Bepaalde invloeden van de gelteldheid van den damp-
kring welke op de bewoners van geliecle laiidll reken
uitwerking hebben, veroorzaken in den regel epidemi-
Jehe ziektena. Van welken fcheikundigen aard deze
gefieïdhcdcn van den dampkring mogen zijn, is noch
onbellist; dat het echter daarbij alleen op de ver-
wisfeling der warmte met de koude aankome , is niet
waarfcliijidijk , hoewel ook dit oogenblik we! degelijk in
aanmerking komt. Hel verdient oplettendheid, dat
verre do meeste lijders , welke wij in de eerlie maan-
den van liet jaar i8i3. behandelden , in den bloei van
hun leven, wel gevoed en te voren gezond waren ge-
weest. Sommige lijders geloofden zich aan koude te
hebben blootgefteld ; wederom andere hadden lange
tochten gedaan , en daarbij groote vermoeijcnislen door-
geit aan , onder wier getal vele behoorden, welke met
hongeren koude worstelende, Rusland waren ontwe-
ken. De eerlien dezer vingt einigen werden meer
aangetast door longont Jiekingen met de rzelver gevolgen;
daar de laats ten , welke m de maanden Februarij en
Maart hier waren gekomen, meermalen Zenuw koort-
fen kregen. Bij nader onderzoek ontdekte ik , dal vele
lijders, welke thans aan Zenuwkoorlfen ziek lagen,
tevens mei de gevolgen van verzuimde ontAekiugen ,
moesten woritelen. Bij lommigen waren deze opvol-
gende zichten zoo diep ingeworteld, dat de herflelling
niet meer moge' ijk was, en men ontdekte na hunnen

dood

dood groote verwoestingen in Je inwendige deel en ;
en voornam lijk in de l ongen. Ken wezenlijk lijden
der hersfene i en van het geheel e Zenuwgeßel, verborg
fomvVijlen de ziekten der longen; de lijders hadden
gene inwendige kennis , waren bedwelmd, ijlden, de
jjjraak was verward , of klaagden nauwelijks en hefc
minst over zoodanige ongeüeklheden , door welke men
anders de plaatfelijke gevolgen eener miskende long-
ontllekiug zoo kennelijk ontdekte.

.Bij deze menigvuldige gewigtige Zenuwziekten s , welke
men federt eene reeks van jsren in deze betrekking niet
had ontmoet, moest natuurlijk de vraag ontflaan: of
deze ziekte ook van eenen befmettenden aard zij ? Kit
een naauwkeurig onderzoek is het ontwijfelbaar zeker
gebleken , dat wij eene tweevoudige foorb van Zenuw-
koorts hadden te behandelen ; van welke de eene epi-
demisch en niet befmettelijk , de andere in Legen deel vol-
11 rekt befmeUelijk was. De ontwikkeling der eerlie ,
voornamelijk in de maand Februarij , op eene veelvul-
dige wijze , was gelegen in de uitwerkingen der alge-
mcene geüeldlieden van den dampkring, welke de vor-
ming van Zenuwkoortfen begunstigde; zoo als 8 tot

✓

10 wecken te voren door haar de algemeenheid deront-
liekingkoorts ( Sijnorfia ) bepaald werd, Het gebeurde
dat veie, tevoren gezonde , menleken , meestal van een
fterk gcftel , gelijktijdig door deze ziekte plotfeling wer-
den aangetast, van welke de meesten geeue omnidde-
lijke gemeenlchap met elkanderen gehad hadden , van
elkander verwijderd leefden, en uit zeer verfchillende
gewesten hier hij den anderen kwamen. Ondanks de
naauwkeurigstê nafporingen, koude men niet ontdek-
ken dat deze lijders, na een langer gemeenzaam ver-
keer met andere Zenuw kcortlige zieken, eveneens wa-
ren ziek geworden; ook befpeurde men niet dat andere

A 4 lij-

8

lijders of oppas Ter s is het Ziekenhuis, welke met Imre
eeneu gemeenzamen omgang hadden , door dezelfde
ziekte werden aangetast.

Aan de andere zijde ontdekte men ook later, voor-
namelijk federt de maanden April en Mei] , het aan-
wezen eener bejmetlelijke Zenuwkoorts ; en dat zeer
vele der op nieuw ingekomen lijders door beTinetting
waren aangetast en door de mededeel ing eener Jmztfiojjt
( contagium ) hunne ziekte alhier verder verfpreiden.
J)eze befmettelijke koortfen fchenen herwanrds ge-
bragt te zijn, eerst door Franfche , en later door Rus-
fifche lijders, hij welke de Zenuwkoorts "(typhus) door
verzuimde reinigingen oppasfing, en doorbet bijeen zijn
van velen in eene te kleine plaat s , ‘t welk door gebrek
en fpoedin de Militaire Ziekenliuizcn zoo dikwerf plaats
heeft , eenen zoo hoogen graad van intenßteit , en
daar door eenen befmet tel ijken aard verkregen hadden.
Spoedig werden wij door onze typhus - lijders , gedeel-
telijk door hunne geleiders , gedeeltelijk door hun zelven
hij eene plaatshebbende herflelling , onderrigt : dat
de ziekte hoogstwaarfchijnlijk van do medcdeeling
eener Imctllolïe, hare geboorte ontleende. Vele ver-
zekerden Heilig:

i ) Dat. zij ledert dien tijd plot fel ing ziek werden ,
ledert zij met de zieke Fran leliën., welke in die bui-
zen, door hun zelven bewoond wordende, waren in-
gelegerd, in naauwc kleine vert rekken bij »elkander
gewoond, of me! derzclver reiniging en onpasfmg zieli
onledig hadden gehouden. Dit gebeurde dikwerf in
zulke kleine woningen , welke de huurders vOorbe-
daclitclijk lot dat einde belfernden, om de hefteed
wordende ziekcu der aanzienlijken uit de ftad , voor
eene geringe winst , bij zich onder dak te nemen.

2.) Anderen beweerden daardoor van de koorts te

1 zij a

9

zijn. overvallen , dat zij in kleine flcden en dorpen
in de nabuurlcliap van Eerlijn , voornamelijk op de
wesen van Polen en Prnisfcn herwaarts , in klein»
herbergen , op zulke bedden of IVroolcgers hadden ge-
Kapen, Avelke kort te voren aan zieke Franlchen , en.
la ter aan Ruslen, tot fl aapplaatlen hadden gediend.
3N aar de Hel I iglto verzekering der moesten , gevoelden
zij zich te voren gezond , en werdén plotfelings door
de ziekte aangetast ; bij gevolg is het zeer waarschijn-
lijk , dat zij op deze legerkleden , meestal Ilroobedden ,
door eene fmetfloffe zijn aangedaan, welke door die-
genen , die kort te voren daarop geflapen hadden , aan
dezelve was medegedeeld.

3.) Een aanmerkelijk getal lyplius lijders , zoo wel
mannelijke als vrouwelijk^, kregen, gedurende dien
tijd , eenen aanval dezer koorts , waarin zij , om
eenig voordeel, in het alhier gevestigd groot Militair-
ziekenlmis der Franfehen, als zieken - oppasfers en
waschvrouwen gediend hadden. Naardien dit zieken-
huis met de gevaarlijklle lijders bovenmatig opgepropt
was , zoo dat men op eens meer zieken had , als het
huis, zonder hinder , konde bevatten , was het iiaauwe-
lijks mogelijk om het ontftaan der Hospitaal - hef met -
ting {Hospitaal Mephitis') te verhoeden , en bij wier
voortduring de ontwikkeling eencr Zenuwkoorts -he~
fmetting ( Typhus-contagiuni ) , als voorlbrengfel daar-
van, onvermijdelijk werd. Van daar, dat; eene me-
nigte bedienden , zieken-oppasfers , als ook Heelmees-
ters en Apothekers, die aldaar hunnen post waar-
namen, na dat de befmetting had plaats gehad, door-
gaans naar hunne aanhoorigen werden vervoerd, door
dezen bediend en opgepast zijnde,ook deze dehnetlloflè
mededeelden, en op die wijze die ziekte onder de ver-
dere lraisgcnooten , en zells in de naburige huizen

A 5 ver-

f erfprei delen. Wij namen, binnen oenen korten tijd , meer
dan oo tol öo lijders, aan welke de typhus-Jtj mettlng
(7 Yp u -contagiuui) uil liet Franfche Hospitaal was
medegedeeld , in ons ziekenhuis op. Die genen , welke
door de vorige llospitaal-koorts boüncl waren , rekende
men in den zorgelijk ten ilaat van allen te zijn , en fommi-
gen kwamen in eenen zoodanigen liaal , dal hun einde
zeer nabij was. De meest en van hun leden aan
F Ce k koortje u ; bij de meesten ontdekte men ver-
fehl! u leien der llcrklle bedwelming , vergezeld met
ijling , aiwislele#ide met luide razernij , beving
der leden, buitengewone krachteloosheid en matheid,
braking en floeigang, met ontlasting van eene groote
hoeveelheid grasgroene Jioüè , waardoor het geheele
ligchaain , het bind vlies van het oog, de vaten van
don regenboog iris , geel gekleurd wierden, bij lom-
migen citroenkleurig was, met eon gedachtig wil he-
ilug op de tong en de lippen, de lijder i'iil en be-
dwelmd lag, en doorgaans, na eenen korten tijd, den
geest gaf.

4.) IN adat deze gevaarlijkfle lypJms-liiders , gedu-
rende eenigen tijd in het ziekenhuis waren behandeld,
werden verfcheidene , welke met hun in nadere «aan-
raking kwamen , door dezelfde ziekte aangetast , b. v.
Heelmeester, zieken-oppasfer en lijders, aan fiepende
ziekten onderhevig, welke met deze zieken (ondanks
mijne waarfch inving) te veel omgang hadden gehad,
daar, integendeel , andere llojxjnde lijders , andere
Heelmeesters, andere zieken - oppasfers , die met de-
ze zieken in geene de minde aanraking waren go
weesf , en in andere gedeelten van het ziekenhuis liuy-
he bezigheden verri gleden , van deze ziekte bevrijd
bleven. < udunks alle mogclijke maatregelen van
Toorzigtigh« J, in het werk gefield om deze lijders,

te*

benevens de herftellenden , (die, zoo als men weet,
even gemakkelijk de befmelting voortplanten als de
eerile te Ifoleeren en van elkander al’ te zonderen,
zoo was toch te vreezen , dat nog velen van diegenen ,
wien pligt gebood , met deze zieken om te gaan,
bij de .fteecls aangroeijendc menigte derzelven ( welker
getal thans in het huis, in het midden van de maand
April, 246 is) door de befmetting zouden worden
aangetast, en waarbij men, volgens vroegere waarne-
mingen, met waarfchi j nli jkheid konde vastl tellen : dut
zoodanigen , bijzonder Geneeshecren en ziekcn-oppas-
fors, liet langst de bel’metting zouden wederftaau ,
welke reeds vroeger den typhus eens hadden doorge-
ftaan. De waarnemingen , lot in de helft van de
maand April gedaan , fcheneu deze onderftelling te
bevestigen, doordien tot lieden elke week meerdere
perfonen, voornamelijk zieken - oppasfers , die met
deze lijders verkeerden, befmet werden.

liet is dus niet meer twijfelachtig, dat de thans zoo
veelvuldig heerfchen de zenuwkoortfen , ten deele goed-
aardig niet bejrnetlenden een voortbrengfel der gefield-
heid van den dampkring zijn ; maar dat ook, aan de andere
zijde, fommige als kwaadaardige en hcfmetleüjke moe-
ten worden befchonwd , welke als een onderwerp der
geneeskundige ftaatsregeling , reeds uit dien hoofde de
grootfte oplettendheid verdienen , naardien alles daar-
op aankomt, dat men de verdere verfpreïding dier ziek*
te zorgvuldig voorkome.

"Wat aangaat de geneeswijze , van welke ik mij in
de behandel i iig dezer befmettelijke koortfen heb be-
diend, zoo fcliijnt liet mij toe, dat dezeive zoo wel
door hare eenvoudigheid , als ook door de uitnemende

wer-

12 —

Verlang, eene gelijke aanprijzing verdient. .Pij de
behandeling van goedaardige koortfcn , welke lot ha-
ten afloop een bepaald tijdperk noodig hebben,
om hare volkomene Icheiding daar te hellen, f'chijnt
het gewaagd , eene geneeswijze aan te prijzen , wier
onontbeerlijkheid door de zachtaardigheid der ziekte
zelve, met regt in twijfel wordt getrokken. Te meer •
prijst zich eene geneeswijze aan , wanneer men het
oog vest igt op de hoogst kwaadaardige, gmote vrees
verwekkende en leven bedreigende toevallen , welke
zoo ligt een doodelijk uiteinde hebben , als de genees-
middelen in liet tijdperk hunner ontwikkeling en rijp-
wording verzuimd worden, en alsdan te laat toege-
diend, d kwerf niets meer kunnen afdoen.

Het geheeïe beloop der bel- nettelijke koorts , de aard
der wezenlijke verlchijn leien , de hoedanigheid der
toevallen, die eenen overgang in het doodelijk tijd-
perk bewerkten, maakten die onderiielting waarfchijn-
lijk, dat de hersfenen en het ruggemerg zoowel , als
het ftelfel der groote medelijdende zenuwen voor liet
naast en onmidde ijk waren aangedaan , en dat het
eigendommelijk lijden dezer werktuigen ( organen ) ,
door eene gefchondene overeenftemining ( disharmonie )
der krachten van liet irritable en reprodactive ftelfel
op eene, voor de infl antihouding van hel leven, ge-
vaarlijke wijze, eeuen hoogeren trap bereikt had. Mier
hadden geeno eenvoudige zwakt e-toefl an d , geene as-
thenie plaats Hier moest men de geheele eigendom-
melijke gevolgen eener dierlijke vergiftiging der hers-
fenen en van het zemtwgeßel boft rijden. Afleiding
der warmte, welke in de omhul fels der hersfenen en
derzel ver inwendige deelen zich ruimlchoots vrij onf wik-
kelde , vermindering der bloedophoopingen in die dee-
len, verkoeling en zuivering van de geheele opper-
vlakte

Vlakte der huid eji oiimiclclelijke opwekking liarer
werkdadiglieid , Rhenen liet geweld der ziekte het ze-
kerst te fnuiken, de ineesten typhns Lijders ipoedig I«
hcrheilen , velen uit levensgevaar te redden , de ontwik-
keling der zenuw - hefmetting (typhus ccntagiwn) te
beperken, en dus op eene tweevoudige wijze, zoovel
voor den zieken , als voor den gezonden , die met de
eerften -omniddelijk moesten omgaan, eenen weldadi-
ge» invloed te hebben.

De nadere ontvouwing dezer behandeling , welker
gevolgen tot dus verre zoo gelukkig zijn geweest ,
blijkt uit de navolgende daadzaken:

1. ) Alle typhns lijders bragt men dadelijk hij hunne
komst in het ziekenhuis, ineen bijzonder vertrek, de
Tcinigingskamer ; deed ze geheel ontkleden , - reinig-
de hun geheele ligchaam in een warm bad , liet ze
met zeep afwrijven, het dikke verwarde en onzuivere
haar op het voorlle gedeelte van het hoofd affnijdeii,
van fchoone klederen voorzien, en dus gereinigd in
de voor hun gereedgemaakte, liooge, heldere eu rui-
me vertrekken brengen. Velen van deze lijders waren
zoo verregaande morsfig, dat hunne uitwaasfeming
eenen ondragelijken Rank verlpreidde. Dadelijk na-
deze algemeene reiniging in een warm bad, gevoelden
zich velen zoo opgewekt en monter, dat zij , te voren
geheel uitgeput, bijna geen woord kunnende uitbren-
gen, nu in Raat waren, eenige noodzakelijke vragen
Ie kunnen beantwoorden , ja fomwijlen een ver Rag
van hunne ziekte te kannen geven.

4 ij

2. ) Dit baden in laauw water , werd bij alle ze-
aiuwkoortiige lijder dagelijks tweemaal herhaald, en
gedurende de geheele behandeling, tot de Icheiding
toe, voortgezet. Dit middel verbeterde hun algemeen
gevoel, verminderde^ de hevige , hooidpijn , zwaarte

en bedwelming , de hitte van de huid, en bezorgde
niet zelden, gedurende eenige uren , eenen verkwik-
henden llaap. Jöij de meeste lijders had dit middel
eene zoodanige gunstige uitwerking, dat zij zelven liet
voortdurend gebruik daarvan gretig verlangden.

3 ) In alle omftandigheden , waar de bezetting en
zwaarte in liet hoofd aanmerkelijk, de verfchijnjeleit
der bedwelming, der ruifchingen in het oor, der ijl-
hoofdigheid , vergezeld van eene drooge en heete
huid, aanhoudend befpeurd werden; waar liet oog
onbewegelijk, zonder gians, en het bindvlies ontfto-
ken was, werden de lijders in eene drooge badkuip
geplaatst , en van de ijskoude ßortbaden , dagelijks
twee en drie keren herhaald, gebruik gemaakt; waar-
bij eiken lijder 5 tot G emmers koud water, telkens in
4. tot 5 gedeelten, door eenen oppasfer, die zich op
eenen tafel in de nabijheid van de badkuip plaalfte,
over het hoofd en liet geheelc ligchaam werden uit-
geftort. Door het fchokkend vermogen dezer ftort-
baden, kwamen de meeste lijders hij, hunne bewust-
heid keerde terug, en zij beantwoordden de gedaane
vragen, daar zij te voren geheel bewusteloos uiige-
Itrekt lagen. Hun blik werd vrijer; zij werden oplet-
tend op al hetgeen hun omringde; de tong, le vooreii
droog en liijf, werd nu vochtig en bewegelijk; de
brandende hitte van de huid verminderde; in het
kort , de uitwerkingen van dit middel hadden bij de
meeste gevaarlijke typ/ius lijders eenen zoo gun ft i gen
invloed, dat men zich gedrongen voelde, dezelve da-
gelijks te herhalen.

4 ) Wanneer de aandoening der hersfenen [gehirn-
leiden) eenen nog liAngeren trap had bereikt , dat de
lijders hevig ijlden, meerdere oppasfers dikwerf 1100-
dig waren om de zieken te bewaken, — het aungezigt

rood

rood cn opgezet , de lippen en tong droog waren, en
het gelieelc zenuwgestel zoodanig was aangetast , dat
de Inders aan liel geheele ligchaam beefden , gedurig
aan do dekens pluisden en men peeshuppelitigen ont-
dekte ; dan werden de koude Jiortbuden driemaal
daags herhaald , en derzelver vermogen door liet ge-
bruik der koude druipbaden ( douches ) , van welke
men den ft raai op den kruin , liet achterhoofd , de nek
en den rug geleide, nog aanmerkelijk verhoogd. hij
Sommigen , welke geene fpoedige hulp ondervonden
van de gewoone toediening der Stortbaden, was deze
vermenigvuldiging bellisfcnd. \elen , die door de
enkelvoudige Stortbaden niet genoegzaam werden aan-
gedaan , begonnen hard te Schreeuwen (*) , op het
oogenblik dat zij de ijskoude druipbaden op hunne
hooSdeu gevoelden, en van dit oogenblik af was de
herStelling bellist. De ondervinding leerde, dat de
nuttigheid dezer geneeswijze van eene gvootere ui Ige-
lt rek L heid werd, hoe vroeger men zich van dezelve
bediende, ja dat in vele gevallen de ziekte, als het
ware, werd geftuit, wanneer deze den hoog Sten trap
van gevaar nog niet bereikt , en het tijdperk eener
volkomen verlamming van het zenuwgelte! zich noch
niet geopenbaard had.

5.) Zoodra de buitengewoone hitte der huid vermin-
der-

( ’* j Mijne Spreekkamer In liet charité-zieVenhnd , is
jaist ond ■ die vertrekken gelegen , waarin zich de typhus
lijders bevinden. Hoe dikwerf’ heb ik niet in mijn ver-
trek, boven mijn boofd dit Ichreeuwen , der, zoo plofc-
feling uit hunne typk u$ - bt tlwelni ng , dooi dit heerlijk
middel ontwaakte lijders , gehooid , en hoe menigwerf mij
daaïovev verheugd ■ want nu vatte ik de Strelende hoop op,
ter gelukkige heritelling.

cler Je, Je tol hiertoe drooge IiuiJ vochtiger, de tot
hiertoe buitengewoon lieete huid matig warm, de tot
hiertoe bedwelmde en ongevoelige lijder gevoeliger,
het gevoel der koude lastiger werd , en aan de ande-
re zijde, de zwaarte en bedwelming van liet hoofd,
de uitdrukking der oogen en van het aangezigt , (eeii
kenieeken van het uiterst gewigt) de voortdurende,
hoewel geringe, ijling, het aanhouden der hersfen-
ziekle kenlchetfte, dan oordeelde men het doelmatig-
fte, den lijder in een laauw bad te plaatfèn , en het
hoofd vi et ijskoud water te bef iet en.

6.) Allen typhus lijders werd liet hoofd, voorname-
lijk deszelfs iroorfte gedeelte, met een liuk linnen, vier
of zes dik toegevouwen en in ijskoud water gedoopt ,
bedekt, en, zoodra de koude verdwenen was, weder
met een ander kouder fink verwisfeld. Deze ijskoude
fiovingen werden, met weinige tusfehenpozingen , alle
kwartier uurs , gedurende den geheelen dag en de
nacht, vernieuwd. JBij koudere dagen, wanneer men
J'neeuw en ijs koude bekomen, bediende men zicli daar-
van , tiisfchen doeken gelegd, en bedekte daarmede het
hoofd van den lijder. Deze plaatfelijke aanwending
der koude, deed het gevoel van zwaarte, bedwelming
en buitengewoone liille iu liet hoofd, verminderen,
waarover de zieken het meest klaagden, zoodra zij
meer bewustheid verkregen hadden Allen wcnschteu
gretig het voortdurend gebruik van dit middel; allen
roemden zeer de uitwerking daarvan. Bij onderfchei-
dene gelegenheden befpeurde ik, dat de ijling dade-
lijk verminderde, wanneer men zich van deze kou*
de Hovingen , welke te voren nog niet gebezigd wa-
ren , bediende.

7.) Bij alle zieken, welke eene lieete en droo-
ge huid hadden, zij mogten met petechiae , roode

vlet.

1 1

vlekken , bezet zijn of niet , liet ik tie hectfle plaatfen
der huid , meermalen daags , zei ls gedurende den
nacht, bij eenc drooge hitte, onrust en ilapeloosheid ,
zo dikwerf het doenlijk was, met ijskoud water was-
iehen. Hetzelve verkoelde de lijders en bezorgde hun
kalmte, zuiverde de huid, verminderde waarfchijnlijk
de ontwikkeling der fmetfloffe, wekte dezelve uit hun-
ne üuimering op, en veroorzaakte een inwendig aan-
genaam gevoel, hetwelk fommigen hoog prezen.

8) Bij eene aanhoudende hevige aandoening van het
hoofd, altoos durende bedwelming, afvvisfeieiïde llaap-
zucht, ijling, oog-ontllekihg en hevige vaatkoorts,
befpeurden wij niet zelden eene aanmerkelijke neus -
bloeding , en naardien dit verfchijnfel in de regel
eene heilzame uitwerking kenmerkte, dat is de zeg-
gen : als kritisch koude worden befchouwd , zoo maak-
ten wij te minder zwarigheid , deze ontlasting
door het aanleggen van bloedzuigers , zoowel aan liet
voorhoofd, als aan de 11 apen , gedeeltelijk te vergoe-
den en gedeeltelijk trapsgewijze te vermeerderen. Dit
middel deed uitnemende werking, voornamelijk bij
jong« voorwerpen, die in den bloei van hun leven en
wel doorvoed waren , en die in eenen Haat van Vol-
bloedigheid door de Zenuwkoorts waren aangetast. Bij
velen wierd de aanlegging tot twee en drie reizen her-
haald , en de opvolgende bloeding gedurende eenigen
tijd onderhouden ; zoo dat men bij velen 3o tot 40
bloedzuigers achter elkander had aangelegd , voor

m

dat men eene wezenlijke vermindering der aandoe-
ning der kerfenen zag plaats grijpen. Sommige ty~
^j/ms-lijders werden gered , nadat men deze plaat-
felijke bloedontlastende middelen met de koude llort-
baden had gebezigd. Het getal van die geilen ,
bij welken dit middel ongenoegzaam was, de genezin*

13

over

over het algemeen niet te laat begonnen zijnde, was
in vergelijking met die genen , welke lierilelden , zeer ge-
nng.

9 ) Vele ervaren Geneesbeeren hebben in liet begin
der Zenuwkoorts bij jonge, in den bloei van hun leven
zijnde, geitellen algemeene aderlatingen , met #en uit-
llekend nut, gebezigd. Veelligt was het overbodig bij
de nitbarfting van deze Epidemie , om die reden van
dit middel bij mijne lijders geen gebruik te maken,
omdat de meeste lijders reeds 5 , 6 , eh fomtijds 8
dagen door de ziekte waren aangetast geweest, eer
dezelve onder mijne behandeling kwamen; dat intus-
fchen in beimettelijke Zen uwkoortfen, voornamelijk in
volbloedige geitellen , ( Jlheniflrtem habitus) , dit veel-
vermogend middel in liet begin der ziekte aangewezen
zij , en als dan ecnen weldadigen invloed hebben kan ;
wil ik niet alleen in geeiien twij fiel trekken , maar bou-
de mij daar van, uit eigene ondervinding, ten vollen
overtuigd.

Ik voege liier bij , dat ik in de laatfie maanden van
het jaar i8i3, en in de eerde van dit jaar 1814, mij
van de algemeene bloedontlastingen met een ïutite-
kend nut dikwerf bediende; waai* van ik hier na nog
nader zal bandelen.

10.) Wanneer door deze behandeling de verfekijnfe-
len, welke liet aanwezen eener lievige aandoening der
lierfeuen kenmerkten , verdwenen waren , en de lijder
de uitwerking der begietingen met koud water leven-
diger gevoelde, over de koude daar van klaagde, en
zijne bewustheid herkreeg, flapte men van dit middel
af, en gebruikte verder de lauwe baden , begin-
nende tweemaal , en eindelijk eenmaal daags , zoo-
dra de lijder liet tijdftip der vermindering zijner ziek-
te volkomen bad bereikt. Dit middel verkwikte en

wek-

39

wekte in hem het leven meer en meer op; en reinig-
den hem van onzuiverheden, welke zoo dikwerf der
fmethoife tot geleiders verllrekken ; hij gevoelde zich
na derzelver gebruik , niet alleen veel llerker en meer
opgeruimd, maar ook werd het doorleggen , hetwelk
anders zoo ligt aanleiding tot koud vuur geeft, en zoo
menigwerf het leven op nieuw in gevaar brengt , daar
door voorgekomen, ik ken geen middel , hetwelk de-
ze gevaarlijke, zoo dikwerf nog doodelijke, naziekte
der Zenuwkoorts beLer zoude kunnen verhoeden, dan
het. veelvuldig gebruik der baden. Gedurende de her-
ftelling liet ik, nu en dan, de warme baden herhalen,
om de huid van die onzuiverheden , welke door de
vermeerdering der huiduitwaasfemingen , en bij het
plaatsgrijpen der zoo menigvuldige affchildering der
opperhuid, zoo ligt geboren worden, te beter te doen
reinigen, naardien de berfl ellende lijders, zoo als wij
weten, even gemakkelijk, als dc zieken in het hoog-
lle tijdperk va», den lyphus , de befmetting voort-
planten.

ii.) Alle de zieken moesten dikwerf koud drinken
nuttigen , de meesten dronken gaarn en veel. Aan dit
verlangen werd ook voldaan. De meeste verkozen het
lielst eer ligt, wel gegist wit kier; hetwelk zij gedu-
rende 24 uren in tamelijke hoeveelheden dronken. Die
genen welke aan het koud bronwater , als gewonen drank
de voorkeur gaven, kregen het ook. Vele waren zoo
hevig ziek, dat zij bij eene drooge tong en drooge lip-
pen, geen drinken begeerden; en echter, wanneer men
het hun aanbood , hetzelve gretig inzwolgen , zoo lang
zij nog liet vermogen hadden om te flikken. De lij-
ders werden door het nuttigen van koude dranken,
kennelijk verkwikt ; en liet ik daarom dezelve dikwijls
toedienen, offehoon men dezelve niet begeerde.

ß 2

1’.) Een voornaam middel ter geneezing, was de
zuivere en koude lucht , welke altoos de zieken om-
ringde. Men verkoos de meest heldere en liooge ver-
trekken, ter ligging van deze lijders; de kagchels wer-
den niet gedookt , hoezeer de Rcaumurfche Thermo-
meter, gedurende de maand Februarij onderfcheidene
reizen 3, 4, tot 5 graden onder o teekende, de mees-
te venders liet men dagen nacht openltaan.

j Deze zuivering der Lucht werkte kennelijk mede tot
herlielling der lijders; onderfcheidene zieken, wier on-
gefteldheid reeds eene aanmerkelijke vordering had
gemaakt , gevoelden eene fpoedige en heilzame veran-
dering, werden verkwikt, en gevoelden als liet ware
een nieuw leven , na dat zij zich eenige reizen gebaad,
en gedurende eenige dagen in deze zuivere lucht had-
den vertoefd.

Geen middel is zoo vermogend, om de ontwikkeling
der fmetfiojfe en hare verspreiding te verhoeden ,
als deze zuivering van den dampkring der vertrekken ,
door het behendig opcnzelten der venliers , naar dien
de tot dit einde aangeprezene middelen, b. v Venti-
lators, welke de zuivere lucht naar evenredigheid dat
dezelve ten gebruike vcreischt ward, in eene te gelin-
ge hoeveelheid aanvoeren , de fcheikundige reinigin-
gen, en de uitgegloeide houtskoolen aan dit gewigti-
ae oogmerk niet zoo voldoende beantwoorden. Het is
mij toegefchenen , als of de tocht zelve voor fommi-
ae nattig ware ; en indien ik de keuze had of ik de
bedden der typhus-hjdtrs in een naauw vertrek, waar
in de toegang der lacht en van het licht onvrij was,
of onder den blooten hemel wilde doen plaatfen; dan
zoude ik voorzeker aan het laaide de voorkeur geven;
door dien de finet doffe ' Mephitis ) , welke de Zenuw-
koorts doet geboren worden , het kwaad , hetwelk

men

men zoekt ten onder ie brengen , Iiooger doet klirh-
men , en eenen ieder , die aan eenen verderen omgang
met deze lijders is blooigelicld , noodeloos in gevaar
brengt.

i3.) De typhus-\i]d&Ys werden alle luchtig en dun
gedekt. — Hunne bedden bellenden uit zuivere tiroo-
matrasfen , liet hoofdkusfen was met hooi , kort ftroo
of fnijdfel gedopt. -Bij het vertrek der zieken, wer-
den, zoo dra men den befmettolijken aard der koorts
ontdekte , beiden aan de vlammen opgeofferd, en
de overtrekfels en zakken in eene fcherpe loog zoo
wel uitgekookt. , als ook de kribben behoorlijk gerei-
nigd. Met is zeer nadeelig, eenen typhus- lijder met
welgevulde veere bedden te dekken; en , men moest
zich in deze ziekten nimmer van zulke bedden bedie-
nen. Het is nuttig , en verdient aanprijzing den lijder
dikwerf in een nieuw zuiver bed te leggen ; hetwelk
het gemakkelijkst dadelijk na het baden , word be-
werkllelligt.

14) Zoodra de hevigheid der koorts vermindert,"
het tijdftip der vermindering (fladium decrementi )
volkomen daar was, liet ik de lijders in andere ver-
trekken brengen, en ze eindelijk, de koorts geheel
geweken zijnde, in bijzondere vertrekken plaatfen
alwaar de herftellende (Reconvalescenten) , zich ophiel-
den. Thans werd het gebruik der koude middelen ter
zijde geheld, om dat de zieken , de natuurlijke prikkel-
baarheid en gevoeligheid der huid, hadden terug ge-
kregen, en de herftellende lijders ligteïijk eene ver-
koudheid zouden hebben kunnen bekomen.

i5.) Over liet algemeen werden aan onze typhusA ij~
deren, geheel geene Geneesmiddelen toegediend; het
baden , het wasfclien , de koude begietingen , de zui-

B 3 • ye*

22

V«re lucht , de bloedzuigers , het koud drinken , en in
lommige gevallen eene aderlating , beloonden zich m
den regel zoo vermogend , dat wij gene wezenlijke
Artfeney-m iddelen benodigd waren. Sommigen, welke
op gunstige tusfchentijden dringend naar zulke mid-
delën verlangden , kregen doorgaans onl’cli adelijke mid-
delen , b. v. verdund zwavelzuur , fen keiwater , ver-
zuurd zoutzuur, behoorlijk aangelengd, bij overmatige
ontlastingen , flijm- en fpecerftij aehlige middelen enz.
Uit het verhaal der geleiders, die vele belangrijke
typhus-Wj&cxs uit de ftad herwaards vervoerden , is
ons gebleken , dat het gebruik van lierk prikkelende
Artfeneyen , welke men aan dezelve reeds te voren
had toegedjend , zoo als wij ten decle uit de mede-
gebrachte voorfchrif’ten ontwaarden , b. v. valeriana ;
virglnifche llangenworlel , kamfer , muskus , art her ,
wijn, enz. meer na dan voordeel luidden veroor-
zaakt; en velen van deze lijders leden kennelijk meer
dan andere, die aan zich zelven waren overgelaten.
Jk wilde uit deze daadzaken geene algemeene gevolgen
alleiden , offehoon het buiten twijfel is , dat de we-
zenlijke befmettende typhus , zoodanige (lerk prikkelen-
de middelen doorgaans niet verdraagt. De waarne-
mingen van onderfclicidene praktische Geneesheeren
dezer Had, Hemmen liier mede volkomen overeen. In
alle gevallen verdiende het opmerking, dal wij bij
de aanwending der reeds aangeprezene geneeswijze,
in meer dan honderd gevallen van den wezenlijken
typhus , zonder deze hulpmiddelen , ons oogmerk zeker
bereikten.

Dikwerf heb ik mij in het begin der ziekte van
braakmiddelen bediend , voornamelijk bij zoodanigeu ,
die door de fmetftoile _ hoogs twaarfchijnlijk waren

aan-

23

aangetast ; en bij welken eene wezenlijke befmetting
had plaats gegrepen. Met leedwezen moet ik er
bij voegen, dat in dusdanige gevallen de zoo gewoone
geneeswijze haar doel geheel miste; want offchoon de
braakmiddelen in vele gevallen vroegtijdig werden
toegedieud , zoo werd nochthans de typhus koorts ge-
vormd, nam nu zijnen gewoonen loop, werd zeer
gevaarlijk, en in fommigen gevallen doodelijk.

Wie eens met deze kwaadaardige Hof volkomen bs-
fmet was, bleef het ook; het braakmiddel was niet
in Itaat, om de verdere uitwerking dezer befmetting
in haren loop te ftuiten. De braakmiddelen in den
loop der ziekte toegediend, deden even min iets be-
flisfend ; ja derzelver uitwerking in fonnnige gevallen on-
gunstig, door dien zij veelvuldige ontlastingen ver-
oorzaakten, offchoon men zich van den braakwortel
zonder eenige bijvoeging van den braakwijnlieen , daar
bij had bediend.

16.) In zamengeftelde Zenuwkoortfen , b. v. vermen-
gingen met lievige zinkingachtige toevallen , met long-
ontltekingen , met brakingen , welke men dikwerf be-
fpeurde, met ontlastingen, hevige pijnen door de le-
dematen, welke men in liet tijdperk der vermindering
ontdekte , met gezwellen der oorklieren , als pogingen
tot ftofverplaatling , (jnetasbatifche procesfcn') ; onder
welke toevallen , doorgaans de hevige aandoening der
herfenen ophielden ; maakte men onder het aanhoudend
gebruik der warme baden , van onderfcheidene zoo wel }
in als uitwendige Artfeny middelen gebruik, voornam
melijk van het kolenzuur gas , van de ^/rmfu-bloemen ,
de opium, (de iinctura opii fimpL alle 3-4 uren van
8, lo, 12 druppels toegediend), hetwelk in vele ge-
vallen van lievige brakingen , bevingen en trekkingen
yan het gehcele ligchaam , de uitmundile diensten be-
ll 4 wees,

wees , en bediende men zich van warme lloovingen
van azijn; fom wijlen ran vluggen zwavelgeest , Aeth .
fulph. a/coh. van den zwavelaether , Aether fulphurl -
cm , en van de IWixtura o le ofo-b al fa mi ca , met Ilijm-
acfatige bijvoegfelen , mostaardpappen , fpaanlchevlicg-
pleisters en Jdisfleeren , naar de verfcliil lende om-
llandigheid.

ij.) Üone dusgenoemde opvolgende verßerkende
geneeswijze , was ik in den regel onnoodig. Zuiver-
Jijkbeid , ver J ehe lucht , rust, verkwikkende drank,
droegen veel daar toe bij om het tijdperk der ver-
mindering Ie verkorten, en de berltelling te bevorde-
ren. Over het algemeen keerde ‘de vorige eetlust bij
de herltelde lijders fpoedig terug; men moest echter
met. de grootlie omzigtigtigheid aan denzclveu vol-
doen Do vaatkoorts geheel opgehouden zijnde , be-
fpeurde men weldra eenen verkwikkenden Raap. Jieü
is bekend , dat elke hevige koorts eene vermoeid-
heid achterlaat, welke gemeenlijk te langer van duur
is , naar mate de koorts zelve lang gedunrt heeft. Zoo-
dra de eetlust terugkeerde, verdween dit verfchijn-
fel al ras , hetwelk door Arfeney-m\&<\e\cn zeer moei-
jelijkof in het geheel niet te bedwingen was De meeste
lijders herllelden fpoedig; on ontwaarden het ruime
gevoel van hot nieuwe leven te inniger , naar mate zij
aan hunne berltelling hadden gewanhoopt.

18.) llerRelde lijders, die met geweld le vroeg
het ziekenhuis wilden verlaten, geest en ligchaams-
vermogens le vroeg infpanden , of bij eenen toene-
menden eetlust te veel en te zwaar voedfel b. v.
brood , nuttigden , of zich aan de koude Jucht
btootftelden , Horten in , en waren niet zelden
aan nieuwe gevaren ten prooi gegeven. Jn de mees-
te omftandiglieden waren de middelen , welke zich

te

20

le voren als zeer werkzaam betoond hadden , ook
thans voldoende. IN iets is van meer aanbelang, als
de zieken en lierflelde zwakke lijders tegen deze
invloeden te beveiligen. Zoo lang de lijder zich
noch vermoeid gevoeld, do polsflagen 'te veelvul-
dig, het gevoel van duizeling, oorfuizingen en hard-
hoorendheid nog niet geheel geweken zijn; kunnen
in flor fingen liglelijk plaats hebben; en het lijdt ook
geen t: wijffel of de vernieuwde aanvallen der reeds
lierflelde ziekte, kunnen bij herfielde lijders, wiei' op-
per] mi d nog niet is afgefcliilverd , en wier huid zeer
gevoelig en tot het vatten van koude geneigd is , het
gemakkelijklle plaats grijpen.

Het is in de natuur der zaak gelegen , dat de in-
dividualiteit van den zieken , de graden en wijzigin-
gen der ziekte, de uitwendige om handigheden , waarin
de lijder geplaatst is, ook de behandeling van deeze
zenuwkoorts moeten wijzigen. Deze omftawdighe-
den verfcliillen te veel , en hebben tevens eenen
gewigtigen invloed op de behandeling dan dat men
zoude kunnen gelooven , dat deze of gene geneeswij-
ze onvooi’waardelijk, op alle gevallen toepasfelijk
koude zijn.

Om de verfpreiding der ziekte door bejmeiting ie voor-
komen , waren de volgende maatregelen voliirekt
noodig. De verblijfplaats der typhuslyders moest, zoo-
dra men overtuigd was van den befm ettelijken aard
der zelve , van liet vertrek der overigen zorgvuldig wor-

ß 5 den

I

— ■ 26

den afgezonderd ; dit bewerkllelligde men door de af-
(luitiiig van de geheele , door de bijzonderheid vander-
Z el ver vertrekken zich aanprijzende, tweede verdie-
ping van het ziekenhuis, welke tot berging van ty-
fhus -lijders beliemd was. hij de ingangen had me«
oppasfers geplaatst met uitdrukkelijken last, om nie-
mand binnen of buiten te laateu , ten zij voorzien vaii
een bewijs van toegang ; en van dit bewijs waren alleen
diegenen voorzien , aan wien de behandeling en op-
pasling der befmettelijke lijders was opgedragen.

Door dezen maatregel werd de gemeenfehappelijke
omgang dergenen, welke de noodzaakelijkheid niet
derwaarts riep, met de zieken ónmogelijk gemaakt; en
even zoo den toegang aan bezoekgevende perloo-
nen uit de fiad belet, welke anders ligt hadden kun-
nen worden befmet , en de fmetllofie met zicli der-
waarts gevoerd. 3Siet minder werd aan de andere zij-
de het nadeelige uitloope» der mei de zieken verhee-
rende oppasters en der herllelden Ie keer gegaan die
anders gemakkelijk door hunne klederen de fmetllol-
fe verder hadden kunnen verfpreiden.

De ziekenkamers zelve werden afgedeeld :

O

1.) In zoodanige, waar men de nieuwe , met de
Stad afgezondene typhus -lijders ontving , onlkleede,
baade en reinigde;

u.) in zoodanige, waar de gevaar lij klief zieken wer-
den behandeld, welke hevig ijlden — door hun ge-
it adig fchreeu wen de nabuurige lijders verontrusten ,
en de mee^t. koude luchtsgellcMheid noodig hadden.

3.) In zoodanige, waar de afgeftorveue alleen lagen,
om van de overige dit treurig gezicht te verwijde-
ren.

4) In zoodanige, waar diegene, welke in de her-
Itelling het meest gevorderd waren, gebragt werden.

5.) in

27

5.) In de dus genoemde JReko rivales cent k a mer * . —
Eindelijk verdeelde men de vertrekken nog

5.) in zoodanige , waar men die lijders plaatlte Ij ij
welken de koorts twijüelachtig, mogelijk goedaardig en
niet beli nette lijk , en alleen verdacht voorkwam ; en
eindelijk

7.) In zoodanige, waar men zulke typhus- lijders
tragt, die, vergezeld vai 1 hevige ontlastingen en koud
Vuur aan de ledematen , een vcrfchijniel liet welk 'men
helaas in de laatlte helft van het jaar 181 3 zoo me-
nigwerf zag ontfLaan, den dampkring bijzonder veront-
reinigden , en zelfs verpesteden.

Aan alle typhus - lijders werd, bij hunne komst in
liet ziekenhuijs de klederen en het linnengoed dat
zij medebragten , en uit hoofde van de aanhangende
fmetlloöe verdacht waren , dadelijk ontnomen , en
verfchooning uitgedeeld. Deze klederen werden door
bijzondere daartoe aangeftelde perfoonen in een af-
zonderlijk vertrek opgehangen, en gedurende ver-
fcheide dagen en nachten aan de zoutzuure berookin-
gen blootgefleld ; vervolgens gelucht en met kookend
water en zwarte zeep uitgekookt, en de klederen van
weinig waarde , en de vodden dadelijk verbrand; zoo
dat men bij het vertrek der herfteldc lijders , aan hen
de medegebragte klederen geheel gereinigd konde terug
geven.

Bij de komst in het ziekenhuis reinigde men dade-
lijk alle zieken in een bijzonder vertrek, in eene bad
kuip met warm water en zeep , waarbij men voorname-
lijk op de reiniging van het hoofd, en andere met haar
Ijegroeicle deelen van het ligchaam, aan welke liet
zweet en andere de fmetlloffé verfpreidende onzui-
verheden zich vasthechten, eene bijzondere aandacht

vesi

vestigde. Dit eerfie zniveringsbed veroorzaakte bij
de meesten eene wezenlijke verkwikking.

Om do ontwikkeling en verfpreiding der ßne'ßo-JJe
in de ziekenkamers en op de vloeren Ie verhoeden ,
werden de ven/Iers der vertrekken en gangen aliijd
opengehouden om daardoor gefiadig eenen vrijen toe-
gang aan de buitenlucht te verleenen. Door het vlij-
tig openen der deuren , onderhield men ccne tlerko
tocht. De vloeren, venfierbanken , kribben, tafels,
badkuipen, nacht fi ooien , de deuren der vertrekken en
de vloerdeelen in do gangen worden bijna dagelijks ge-
fchrobt en gel)oend. De hoofdknsfens werden van de
veeren oniledigd , en gedeeltelijk met hooij, gedeelte-
lijk met kort itroo opgewild , hetwelk telkens bij liet
vertrek der lijders verbrand en met zuiver hooij
en ftroo verwisfeld werd ; even eens werd het ilroo
waarmede de zakken , waarop de zieken Jagen , op-
gevuld waren , verbrand.

Het linnen en heddegoed , benevens de dekens, over-
trekfels , en klederen der iyphux- lijders zoowel, als
der met hun verkorren de 'oppasters , werden op eeno
afzonderlijke plaats bewaard, van bijzondere wasch-
vroiiwen, zoo lange hot kouJe jaargetijde liet vcroor_
looide mot ijskoud water , liioeuwwater, on daarna
met heet water en zwarte zeep f waarvan hierna bij-
zondere voorfchriften worden aan do liaml co^even 1
gewasfehon on in de open lucht gedroogd. De afgod or-
venen werden daadeüjk na hun overlijden zoo fpoedig
mogelijk in het lijkenhuis gebragt,en na verloop van
uureti op ecue afgezonderde cn opene plaats diep
in den grond begraven. . ,

De gevaarlijke zieken, die voor hun aflt erven de
bediening van het heilig nachtmaal begeerden, bragt

men

ïn-en in ecu luclitig vertrek alleen, deels om deze
plechtigheid door het ijlen van anderen niet teftooren,
deels om het gevaar van belinettiug voor den bedie-
naar tc verhoeden.

üe ziekenoppas Lers , die verpligt zijn altoos in de
voor hun beliemde vertrekken te blijven j nuttigen een
beeter en meer verkorkend voedfel dau gewoonlijk ,
moeten zich dikwerf door baden reinigen, en geduu-
rende eenigen tijd in de week ha dat zij zich op nieuw
gereinigd en vertclioond hebben , zich uit het ziekenhuis
verwijderen, om in de verfche lucht zich te verade-
men •, tevens werd hunne jaarwedde verhoogd en hunnen
ijver door bijzondere gefchenken en aanbeveelingen voor
het toekoo mende aangevuurd. Deze en foortgelijke
middelen van welke men zich ter bei Lr ij ding .van de
beknotting der ifenuwkoortfen bediend had, nebben
die voldoende uitwerkingen gehad , dat over het geheel
genoome weinige perfoonen beknot werden.

Alle de vertrekken , zoowel der zieken als der lier-

Hellend^ lijders, werden dagelijks tweemaal met ge -

ilooten deuren en venflers , met de ovtrzuure zoutzuure

dampen , welke men op de gewoone wijze met bruin-

\ *

Heen , keukenzout en zwavelzuur vervaardigd, kerk be-
rookt. Latere waarnemingen hebben mij overtuigd dat
deze veelvuldige berookingen met overzuurd zoutzuur
voll trekt ovërLollig waren ; wanneer men de reeds aan-
geprezene voorfchriften ter onderhouding eener mogo*
Lijke reiniging der huid van den lijder , der hem
omringende voorwerpen van den dampkring met ernst
en naauwkeurigheid opvolgde , en liet liooken der
kagchcls achterwege bleef. Deze middelen verdienen te
meer aanprijzing in vertrekken , in welke zoodanige
lijders huisvesten, die eeiie meer warme luchtsgelield-

Jicid

Zo

heid verlangen , en niet te min de goede hoedanighe-
den derzeïve fpoedig doen bederven ; b. v. in fterke
veretteringen , veelvuldige ontlastingen, verft ervin-
gen , welke de befjneltelijke Zenuwkoorts voorgaan of
dezelve opvolgen, en in de Militaire Hospitalen zoo
menigwerf gezien worden.

Naardien de Arts , de Heelmeesters en de Ziekeva-
der verpligt waren dagelijks eenige uren in de na-
bijheid der zieken zich optehouden, en dezelve mee-
nigmaalen te moeten aanraaken, zoo bedienden zij
zich geduurende deze bezoeken van bijzondere man-
tels uit geglanst linnen vervaardigd, welke zij over
alle hunne kleedorcn trokken, en met deze overtogen
de ziekenkamer binnenbaden , maai' bij hun vertrek
dezelve ook wederom afdeden ; hunne handen en ge-
zicht met koud water afwaschtcn, den mond uitfpoel-
den, om alsdan weder andere zieken te kunnen gaan
bezoekep. Naardien wolle kleedercn de typhus - be~
fmetting ongemeen ligter met zich voeren , de een
gladde, bijkans luchdichle geglansde linnen raant£I ; van
welken men zicli na elk afgelegd bezoek, gemaklijk
kan ontdoen, zoo verdient het gebruik daarvan alle
aanprijzing.

Van de overige Ilaatsverordeningen , welke op deze
algemcene bepalingen noodzaakelijk moesten volgen,
zullen wij in ‘t vervolg een meer aaiieengefcliakeld
verllag geven.

Li ‘ de lieele ziekten , met liet kenmerk van Sy->
nocha , in onlßtJcingen der longen en borst olie zen —
der hersfenen , der darmen en in echte koortfen der
kraamvrouwen ; welke de toediening der ontftekingwe-
rende middelen vermischten, konden men in het begin

van

3i

Van het jaar i8i3,over liet algemeen , met een matig
gebruik derzelven vollluan. De aderlatingen behoefde
men niet te berhaalen,* geringe giften van de zoutzure
hwikoxydate waren voldoende, om de beginfelen van
fpeekfeivloed te verwekken. De plaatfelijke ontlle-
hingen welke zich met ZenuwkoorÜën vermengden;
gedoogden alleen iu het begin der ziekte algemeene
aderlatingen ; en met meerdere zekerheid konde men
tot bloedzuigers zijne toevlugt nemen. De maand
Februari j [ niet minder ook de maand Maart ] verdien-
de in dit opzigt aanmerking ; dat gedurende dien
tijd , waarin eene menigte menfehen , door Zenuw-
koortfen waren bezocht ; welke gedeeltelijk aan den
invloed van den dampkring, gedeeltelijk aan de fmet-
Holle haaren oorfprong te danken hadden ; niet zelden
ware ontllekingsziekten Jporadisch , gezien werden,
zoo dat ik moest zorg dragen, altijd afzonderlijke
vertrekken gereed te houden, om deze goedaardige
ontftekingkoortfige lijders van typhus - zieken behoor-
lijk aftezonderen , welke anders ligt door ecu on-
doelmatig bijeenzijn liee kenmerk der Zenuwkoorts
hadden kannen aannemen. Veele praktifche Genees-
hoeren verzekerden ons dat in de ftad dik werf de Croup
werd waargenomen, welke zoo als gewoonlijk fomtijds
genezen werd, en fomwijlen een doodelijk uiteinde nam
Betrekkelijk die lijders welke in de maand Fe -
bruarij aan Zenu wkoort fen waren gejlorvtn , tel ik ,
in de eerfte plaats , eenen man van 48 jaren , die 11a
veele jaren aan vallende ziekte gebikkeld te hebben,
door deze ziekte werd aangetast en reeds na verloop
van weinige dagen zijn leven eindigde. Bft liet on-
derzoek vond men de zelfltancligbeid der liersfenen bui-
tengewoon vast, en bijna hard; in het regie halfrond
[ hemisp/uiere ] ontdekte men eene geheel eigenaardige

des-

I

33

de sorg am falle , eene foort van verzwering, aan wier
omtrek men * onder! cheidene liarde en puntige verhe-
venheden befpeurde , welke met eene i'oort van dun-
nen etter bedekt waren. Welligt dat gedurende den
typhus , dit gedesorganiseerd gedeelte der herfenen ,
welke met de vallende ziekte in een ooiTpronkelijk
verband mögt geftaan hebben , m verettering was
overgegaan.

De tweede typhus - lijder was een krans ch man , die
reeds door eene kwaadaardige Zenuwkoorts met pe-
techien aangetast zijnde, na verloop van 24 uren over-
leed. Waarfchij ulijk was deze lijder de eerlle, die met
de heßnettelrjke Zenuwkoorts behebt was , en van
welke men federt dien lijd velen in het ziekenhuis
rree<T • met hem werden meer andere lijders in het
huis genomen, welke echter voor liet meerder gedeelte
herlielden ; hij was uit Rusland gekomen en naar
alle waarfchij n lijkheid op zijne laatlle reize befmet ,
doordien hij met vele andere zieken had omge-
gaan.

De derde lijder werd fier ven de in het huis gebragt
en overleed ook 9 uren na zijne komst.

De vierde , een behoeftige daglooner , die als
zieken - oppasfer in het franfclie hospitaal gediend
had, en. naar men vermoede, op die plaaLs befmet was
geworden , overleed reeds 24 uren nadat hij in het
huis was gebragt.

Keu behoeftige daglooner van 46 jaren , van wien
men hetzelfde vermoedt , flierf na 5o uren in het
huis geweest te zijn.

Met het begin der maand Maart 1 8 1 3. klom het ge-
tal der typhus -lijders aanmerkelijk. De meeste kre-
gen

gfcri. Jo ziekte door befrnetting ; hadden reeds andcfe
deze ziekte medegedeeld , en bevonden zich titans zei-
ven in groot gevaar. Behalveu deze looit van hè-
Imettelijke Zenuwkoorts , ontmoete men ook niet zel-
den in de maanden Maart, April, Mui en Junij , do
meer zachtaardige en hevige onbefmettelijke heete
koortfen , welke die geaardheid hadden , zoo als men
bij het einde van den winter doorgaans waarneemt.

De weersccheldheid in deze maand was zeer ver-

O

anderlijk; van den 8ften tot den i6den was de hand van
de Baro-en t hermometer afwislelend van een half tot
5 graden onder o: tegen het einde toekende dezelve
()° tot 8 v boven bet vriespunt. De Barometerhand
was over het algemeen boog, en klom menig werf tot
de hoogte van 29 duimen. De eerfte dagen der maand
was de luchtsgeheldheid betrokken , guur , koud , ft onm-
achtig , vergezeld- van jagtlneeuw, tegen het midden
derzelve helder en warm , zelfs zoo warm als in de
lente, legen het einde werd liet weder betrokken en
regenachtig.

De lieerfcliemle gel' eldheid ( Jconstitution ) was vol-
l’trekt nerveus. Mare ontftekingen ontwaarde men
zeldzaam , zoo veei te meer zenuwachtige ( typhöfè )
naardien dc oorfpronkelijke ziekten , met welke deze
zich vermengden , volurekt Zenuw koortfen waren.
Hiertoe kan men brengen de out eki en der Longen
van de Milt, van do Maag, der lemen en Oorklieren,
Oogontllekingen en de hoos, welke men veelviildiger
•als anders, bij waterzuchtigen in liet laat fte tijdperk
der ziekte ontdekte.

Het aantal der lieete ziekten was ter plaatfe, waar
de inwendige ziekten behandeld werden , zoodanig
vermeerderd, dat bij het op den 1 hen Maait aanwezig
getal van 228 nog 285 nieuwe en meestal typhus - lij—

C Gern

ckrg bijgekomen waren , zoodat bijgevolg een geheel van
5i3 lijders aan onze behandeling waren loe vertrouwd j
van welke echter in deze maand noch 189 lijders vol-
komen herJleld konden worden weggezonden. Of-
Ichoon men in de meeste gevallen niet konde ontken-
nen dat de koorts eenen bepaalden vorm had aange-
nomen waren echter dc graden , de vermengingen
en het wozen dezer ziekte zeer ondevIY l eiden.

Bij lommigen befpeurde men in den beginne eer.ige
zinkingachtige toevallen , welke echter bij cene voikome-
ne ontwikkeling en klimmen der Zenuwkoorts, ras
geheel verdwenen. Somwijlen bleet' het bij minbe-
denkelijke toevallen eener Zinkingkoorts berusten, de
ziekte bleef een goedaardig , en nam cene ipoedige
cn gunüigc fcheiding. bijaldien men d. :i eigenaardigen
gang der ziekte rustig had verbeid

Hiertoe kan men fommigc goedaar lige Zenuwkoort-
fen brengen , welke bijzonder jonge voorwerpen van
beiderlei kunne, zoowel in deze als de ‘volgende maan-
den, niet zelden aantaste, wier ontwikkeling men van
den invloed der luchtsgefteldlieid konde alleiden.
Kaard ien ik mij Iteeds beijverd had; in deze geval-
len de gelegenheid - gevende oorzaken optefpooren ; zoo
hch ik ten min fl en dat befind kunnen opmaken, dat in
deze omllandigheden geene be/metting konde plaats
gehad hebben, hetgeen ook daardoor nog meer waar-
fchijnlijkheid verkreeg, dat deze koorts zich hier
niet verder verlpreide, hoezeer de veelvuldige omgang
der zieken mcl de oppasfers, welke van de helm ette-
lijke Zenuwkoorts nog niet beril eld waren , eene
genoegzame gelegenheid daartoe verfchafte. Het is
nogtlians mogelijk , dat de middelen ter beflrijding
van de befmelting in het werk gefield, voornamelijk
dc koude en de zindelijkheid , daartoe hebben bijge-
dragen, Pee-

Deze gevallen echter waren van allen de minst ge-
Vaarlijkfte ; bij deze was de aandoening dar hersfe-
?aen (’) het minst te bcfpeurcn; men ontwaarde hier
dikwerf alleen eenige teekenen eener ligt voorbijgaande
bedwelming, zeldzaam bemerkte men duidelijke vlek-
ken op de huid , nimmer eenige fpooren van toeval-
len der geelzucht , nooit waare ontftekingachlige vet-
fclnjnfelen , welke men van de hers lenen, van de maag
of van de darmbuis zoude hebben kunnen afleiden,
nimmer bloedvloeiingen of zeer bedenkelijke toe\ allen.

Oneindig meer, maar ook van oneindig meer gewigt
deed zich de m>ci hcj mettelijke Zenuwkoorts f voor.
Bij de meeste perfoiien , die door dezelve waren aan-
getast , koude men de ontwikkeling der ziekte uit den
gedurige». omgang niet typlius ~ lijders ai lei den , diö
uit Rusland , Pruisfen en Poolen herwaards ge-
komen waj?en, of met zoodanige tyjphus - lijders , dio
destijds in het alhier gevestigd grooie franlche Hospi-
taal, later in de Pruififche en Rusfifche Hospitalen
in welke eene bèfmettelijhe Hospitaal- koorts heersch-
ie, verkeerden. Wij kregen hier eeno menigte van

be-

Het aanmerkelijke lijden der hersfanen ’t welk
zich door eene aanmerkelijke belediging van het. gewaorwor-
dingsvermogen , zwaarte in het hoold, bewelming , or.ver-
fchilligheid of eene buitengewoone opgeruimde houding ;
spraakverwarring , ongewoon nitzigt , en de overige ge-
Wooue teekenen doet kennen ; lionde ik voor het wezenlijk
ziektekundig kenmerk ( pathognomif 'che kritcrion ) der
waare Zenuwkoorts oi Typhus; zonder welk ik mij geen«
Wezenlijke Zenuwkoorts — ecue b rwaming welke door zoo
veele gewijde en ongewijde geueesheereu vaak misbruikt
werd — kan vóórhellen.

C a

behoeftige menfeken , clic door deze koorts waren aan-
getast , die of in eigen peribon, of wier huisvaders of
naaslbehaanden , of buren, in de genoemde Hospita-
len liet werk van zieken oppasfers , opzienders of wasch-
vrouwen waarnamen , en aan welke nogtans vergund
was, buiten de ziekenhuizen , in hunneeigene wooniii-
gen te flapen, of zelf het vuile linnen der typhus - lij-
ders te mogen wafchen. Naardien genoemde zieken-
huizen gedurende oenen geruinien lijd buitengewoon
opgepropt waren, en de ('poedige toeneming van meer
nieuwe zieken , het gebruik der middelen ter verkoe-
di lig eener Hospitaalbefmetting , van welke ik nader
zal gewagen, aan zeer veele moeielijklieden onderwierp,
zoo werd deze Mospitaalkoorts kwaadaardiger «n meer
algemeen. Het gevolg hiervan was, dal de koorts zich
over vele inwoonders der .c1ad verfpreide ; en liet aan-
tal zieken in het Hospitaal buitengewoon deed aan-
groeijen; wij hadden echter de noodige voorzorgen
gebruikt , om het kwaad zoo fpoedig mogelijk te Hur-
ten , en de verfpreiding van hier te voorkomen.

De waarnemingen welke deze Zenuwkoorts- epide-
mie aan de hand gaf, Hemden met die der overige
Hospitaal- Geneesheeren volkomen overeen, waaruit
men fchijnt te kunnen bcHuiten , dat de Iniehjileit en
het ziekte ontwikkelend ( pathogene lij 'ehe ') geweld
der Hospitaalbefmettiiig, en dc daaruit voorl vloeijen-
de fmet Holle in graden aanmerkelijk verfchilden, en
dat deze afhankelijk waren , of van de meer of minde-
re waiibeHiering der ziekenhuizen , der veronacht-
zaamde reiniging, overlading, of van andere bijzon-
derheden der opgepropte zieken, in de maanden Maart
en April ontdekte men duidelijk , dat die zieken , wel-
ko de befnietting uit het Iran lelie Hospitaal hadden
medegebragl, over liet geheel door cenen meer lievi-

- 3/ -

gen en gevaarlijken typhm werden aangetast, als die
genen welke in de Ruajïjche en PriusJijche hospitalen
zich bevonden, aan wier pppasfing men wel ligt meer-
dere zorg koude hefteden. Bij de eerstgenoemden was
over liet geheel de aandoening der horstenen van meer
belang, zij waren meer bedwelmd, waren vroeger in
oenen liaat van verlamming, en de gevaarlijkfle ver-
mengingen , welke men in deeze epidemie beipenrde
namelijk geelzucht , worgend gevoel , braking , beving
wan heb gehesle ligchaam , hordvuur der ledematen ,
en een fpoedige onvoorziene overgang in eene doode-
lijke uitputting en verlamming , werden hij deze zie-^
ken het meest waargenomen. Bij fommigen dezer
hoogstge vaarlijke lijders , die in eene zoodanige ge-
lieldheid in het ziekenhuis kwamen dat zij van hun-
nen vroegeren toeft and geen het minfte verllag kon«
den geven , bleef men omtrent het begin en de foort
der befmetting in het onzekere verkeren, offehoon
deze eigenaardige, min gunltige vorm der ziekte ons op
de finetftoflè van het franfche Hospitaal opmerkzaam
maakte. Zoo veel te belangrijker was het voor mij , in
onderfcheidene gevallen, later uit den mond der naast-
beltaamlen van den lijder te mogen hooren , dat of de
lijder zelf of diegene , door wien hij was bennet
geworden, zeer waarfchijnlijk uit het franfche Hospi-
taal dor fmetHoETe waren deelachtig geworden. Berst
nadat verfcheideue weken waren vei1:, rkeu , or.t dek-
te men deze kwaadaardige typ hun ook bij zoodanige
indU’idus , welke in de rushfche of pruifilehe Hospi-
talen waren befmet , en eindelijk kwam het tijdllip ,
waar men tusfehen de zieken ( om het even in welk
Hospitaal zij door de fmetlloffe waren aangedaan}
geen duidelijk onderfchcid meer konde befpeuien.

C 3

In-

38 —

Ingevolge latere waarnemingen , kan ik liier nog
bijvoegen , dat de verscheidenheid der woede en het
gevaar der befmettelijke Zenuwkoorts , welke niet
minder door de hevigheid ( intenfiteit } der fmetftofle ,
als door de wijze van opneming ( receptiviteit ) en jden
aanleg van den bef) netten lijder word bepaald, zeer
groot is. Waar de gelegenheden ter verontreiniging
zich liet meest voordoen , waar zorgen , gebrek , hou •
gcr en treurige gèmoedsgelleldheid de krachten het
Ipoedigst ondermijnden , ten tijde van krijgsgevan-
geufehap, ontdekt men de befmettelijke Zenuwkoort-
len het kwaadaardigst ; zoodat dezelve niet zelden ,
even als de oosteffche pest, den 3den , 4den en óden
beünetten lijder doet faeven. Maar mijn oordeel, zou-
de men ter vermindering dezer kwaadaardigheid
jiog al liet een of ander kunnen bewerkftelligen , en
niet minder kunnen zorgen , zoo als ik nader zal op-
geven , voor liet algeineenc welzijn, ter voorkoming
der verfpreiding van de befmettelijke koorts , zoowel
der zieken , of der van deze ziekte herlleldcn , en
d«r reeds aangetaste krijgsgevangenen.

Met betrekking tot den overigen vorm der ziekte , der-
zolven duurzaamheid, hevigheid, vermenging en de
wijze van uitgang, had eene groote vcrfcheidenheid
plaats, De onderfcheiden aanleg der lijders voor
deze ziekte , hunne voorafgegane ziekelijkheid , ou-
derdom, gelleldheid ( conßilution ) en de veiTchil len-
de behandeling in liet tijdperk der ccrftc vorming der
ziekte , moesten hierop eenen belli sfendeii invloed
hebben.

Sommige lijders waren zeer gevaarlijk ziek, zij la-
gen bedwelmd , de zwakheid der 1 pieren fclieen
den hoogften trap bereikt te hebben , de koude le-
dematen , een zwakke pols , een ingevallen wezen

en

en een beginnend koud vuur op onderfcheidenc plaat-
(en van liet ligchaam , lieten niets dan een doodelijk
uiteinde verwachten , maar fpoedig kende dit toneel
veranderen , de lijders konden zich fpoedig opbeuren ,
zooals men uit hunne houding, hunne wezenstrek-
ken, hunnen polsflag , huid enz. koude beTpeui'en.
Hier hadden dus beflisfende fcheidingen (hrifen) plaats 1
noctans zonder aanmerkelijke ontlastingen en zonder
aan bepaalde dagen der ziekte gebonden te zijn, het-
welk, zoo als bekend is, in goedaardige en waare
ontftekingkooitfen niet zelden word waargenomen.
Somwijlen on tdekten wij fpoedigc en on gun II i ge wen
dingen, en wol op> zoodanige wijze, als men dezelve
bij veiTpreide ( fporadifche ) en niet befmettelijke ty-
phi ts niet ligt befpeurd. De koorts liet zich wel aan-
zien , de tong en de lippen vertoonden eene gelleldheid
welke van den natuurlijken haat. niet veel afweek; de
pols was met betrekking tot desfelfs herkte en fnellieid
middelmatig, twijffëlachtige ontlastingen hadden geene
plaats , in fommige gevallen alleen befpeurd« men
een i ge kenteekeueu , namelijk eene buitengewoone rust
en onverfchilligheid des lijders, die wclligt kort te
voren eene meer opgeruimde houding hadden aange-
nomen , en de hun omringende, voorwerpen meer
Haan wkeurig hadden gadegefkigen ; de ziekte koude in
die geval ion zeer fpoedig eene ongunflige keer nemen-
de kleur van het aangezicht werd bleek en geelachtig,
aan de armen en beeuen zag men blaauwe vlekken , de
lijder itaaroogcle onbewegelijk, de handen , voeten en
neus werden koud, en fpoedig naderde de dood. Er
ilierven lijders , die nog weinige uren te voren
hoop op herllel gegeven hadden; andere hier ven plot—
lëling, bij welken men , naar alle waarfchijnlijklieid
konde vaat.fi. ellen, dat wclligt na verloop van eenige

C 4 da-

40

dagen eene beflisfende fcheiding zoude plaats grijpen».
Ziet daar de kenteekenen der waare kwaadaardigheid ,
bij welke de graad der ziekte zich g williger voor-»
deed , als wel met derzelver aanmerkelijk gevaar was
over een te brengen, eene omilandigheid welke, naar
het oordeel van andere genecsheeren , bij de waare
oostcrfche pest zoo dikwijls plaats had.

Na deze algenieene aanmerkingen , kan ik voegzaam
overgaan tot de overweging der bijzondere eigendom- 's
melïjkheden pan vorm dor belhieli olijke Zenuwkoorts ,
zoo als dezelve gedurende do Lente, de Zomer en
den Herfst van het jaar i8i3 het meest gezien werd.

De ijling fcheen bij fommigen een altoosdurend
verfchijnfel , het welk zich in cenen gelijken graad deed
kennen. E>' waren lijders , die 7 tol 9 dagen on-
afgebroken dag en nacht overluid ijlden ; bij fommigen
werd dit verfchijnlel verwisfehl met oenen diepe u llaap
(fopor) , welke nu eens langer dan een s korter du-
rende, door eene overluide ijling werd afgebroken.
Velen ondervonden meer kalmte na het gebruik van
Bloedzuigers, Stortbaden enz. de ijling hield op;

2 : j hieldt bij velen, gedurende eenige dagen, aan,
dc ijling keerde terug, en duurde tot aan liet einde
toe. Bij fommigen befpeurde men de hcvigiie ra-
zernij , zoo dat men genoodzaakt was , om liet fprin-
gen uit de bedden en wegloopen le beletten , de zie-
ken met borstriemen zoowel, als de handen en voe-
ten vast te binden; bij velen was de tong even als
de lippen, rood, de oogeu vonkelende, de pols fnel,
vol eu hard, en befpeurde men de kenteekenen eener
ware cmthekingachtige geheld beid ( fihenifche dia-

4i —

theßs) niet elkander vereenigd. Hiertoe kan men die
gevallen brengen , waar liet typheufe lijden der kers-
lenen toL derzelver ontlleking opklimt. AVij kregen
lijders bij ons in het Ziekenhuis , die zeil’ genees-
lieeren in de Stad voor zinneloos verklaarden , of-
Xchoon het beloop der ziekte, de wijze harer ontwik-
keling, in het nauwe verhand met eenen koortsachti-
gen gang, het aanwezen der Zenuwkoorts buiten twijf-
fel Relden. Er waren nog andere typhus -lijders, bij
welken de pols weinig van zijnen natuurlijken haat af-
week , de warmte van de huid naauwelijks ^ ermeer-
derde , men verklaarde dezelve voor zinneloos , en ech-
ter bleek liet bij nader onderzoek , dat er eene belinet-
ting bad plaats gehad, wier gevolgen men door de ge-
woone middelen ter beteugeling van den typhus , deed
verdwijnen. I)c meeste loortgelijke gevallen herhelde
men doorgaans zeer gelukkig door aderlatingen , het
veelvuldig zetten van bloedzuigers aan het hoofd,
koude begietingen , hort en druipbaden ; in zeer wei-
nige gevallen mislukte deze geneeswijze, en nadat het
razen onafgebroken had geduurd, ontftond er eindelijk
eene volkomeuc uitputting, aanhoudende beving van
het gehele ligchaam , diepe haap, en de dood door
beroerte.

Trekkingen , Bevingen, liet Pluizen enz. waren ge-
wone vcrfchijnfelen der befmcltelijke Zenuwkoorts;
deden eene fterké aandoening der liersfenen zoowel ,
als van heL ruggemerg vermoeden , en waren te be-
denkelijker, naar mate zi j langer aanhielden, en voor
gene middelen weken, voornamelijk wanneer de lij-
ders tevens bedwelmd waren , door gcene middelen kon-
den worden opgewekt , op gedane vragen niet ant-
woorden, ja zelf de gem akkel ij khe vragen niet ver •
honden. Bij lommigc lijders, hij welke deze ver-

C 5 Ichijn-

fchijiifclen tot eene bijzondere aanmerkelijk'1 hoogte ge-
klommen waren , en de koorts voor de vennogendfle
middelen niet week, belpeurde ik dat de toediening
Van hot heulfup , met ter zijde Helling van alle ande-
re artfenijen, van «ene uitnmntende werking was;
waarbij ik echter deze aanmerking maken moet, dat
men zieh van andere zoo algemeene middelen b. v
Valeriaan , Arnihx y Kamfer, Act her , enz. te voren
niet had bediend , waardoor hoogstwaarschijnlijk
het Heuljap een grooter werkingsvermogen ( Recep-
tiviteit') moest verkrijgen. In deze omRandighcden
diende men alle 3 tot 4 uren, 8, 10 tot 12 druppels
van de Tinctura O pil Simplex toe. Na verloop van
34 uren werden de lijders rustiger , kwamen meer tot
zich zelven, en waren de ftuipachtige bewegingen der
ledematen merkelijk verminderd. Dat de uitwerkingen
van dit middel in deze omftandig lieden zoo uitne-
mend waren, koude men ook daaruit alleiden ; dat
Somwijlen deze ftuipachtige gefteldheid, nadat het Heul-
Jap ter zijde gelteld was, weder terugkeerde en op
nieuws wederom verdween , zoodra men niet de toe-
diening daarvan een begin maakte cn daarmede aan-
hield.

Ik hel) Somwijlen wederinftortingen waargenomen,
waarvan men de oorzaken niet koude ontdekken , bij
welke dezelfde ziektevorm, zoo als men de e bij liet
begin ontwaarde, zich ten twedc male, in gelijke ge-
daante, vertoonde, maar ook ten tweden male, voor-
namelijk met dit middel werd overwonnen. Ik wil
intusfehen die gevallen niet achterhouden, in welken
deze behandeling ons te leur Helde In een van dezo
gevallen werd in liet Iaat He tijdperk der ziekte, eene
ontlleking der longen geboren , welke men echter
meer kojide gisfen , dan met zekerheid bepalen.

In

ïfl een twee tle geval eindigde de ziekte met eene onftfr*
3dng der Oorklier ( Parotitis ;) waar de toevallen der
onLliek ing eenen aanmerkelijken graad hadden bereikt.
Geheel onverwacht had er eene algemene uitputting der
krachten plaats , hot gezwel Ariel te zamen, en de lij-
deresfe ftierf , hoezeer men kort voor haren dood
meer hoop tot herüelling koude voeden , dan te voren-
in een derde geval, zijnde een jong, en voor den
aenval van deze ziekte , volkomen gezond man , die
bij gelegenheid der inlegering van een fraulichen fol-
daat , welke te voren door Zenuwkoorts was be-
zocht, befmet werd, was liet uiteinde ook doodelijk.
Aanhoudende' ijlhoofdigheid , bevingen en trekkingen
van bet gehele ligchaam , waarbij alle fpieren in he~
weging waren, hadden onafgebroken, gedurende i o
dagen geduurd , toen eensklaps de linkerarm opzwol
en hevig ontftoken werd. De ligte roode kleur veran-
derde plotleling in eene donker roode, daarna violette,
blaauwe en eindelijk zwarte , waarop binnen 24
aren de geheele arm door koud vuur aangedaan,
en door den dood fpoedig achtervolgd werd. Deze
gevallen leveren ons de bewijzen op , dat , wanneer
men de bevingen en trekkingen in eenen hoogen graad
en altoos durende bei peurde, de lijder doorgaans in
groot gevaar was.

Plaat felijke ontfieklngen , voornamelijk der inwendi-
ge deelen met welke de Zenuwkoorts zich zoo dikwerf
vermengd , ontdekten wij menigvuldig bij de befmette-
lijke Zenuwkoortfen in de maanden Maart , sïpril en
volgende: geen bewerktuigd deel ( organ ) bleef daar-
van bevrijd, zelfs de uitwendige bekleedfelen , dc daar-
onder gelegene groote klieren , de ledematen enz
werden niet zelden door eene ontfleking aangetast.

De

De onlllekingcn der inwendige doelen bieren niet zel-
den verborgen, of deden zich eerst i:i lic! la.:! el J-
pèrk der ziekte kennen Somwijlen ontdekte men de-
zelve eerst hij de lijkopeningen , v »ornanielijk bij de
zoodanigen, welke kort voor hun overlijden in het
Ziekenhuis werden gcbragt. De longonl ekingeii
d<> ontftekingen der mijt, der hcrsfenen , der maig,
der darmen , der oorklier , van lief. oor , van den
hals, der oogen , en wijders de roesachtige onl de-
klagen, welke vele plaatfen van bet lig •• t < u , b. v
de neus, de elleboog, de vingers en voorna '"el ijk
de teenen aanlasten , en lomwijlen l’poedig in kond
vuur overgingen, wenden het meest gezien.

Wijders liet doorleggen op alle oppervlakten van
het ligchaam, bijzonder van den rug, van het hei-
ligbeen, der heupen, van den hals, der frhoudcreu eu
knieën , en op alle plaatfen welke aan eene aanhou-
dende drukking waren blootgefield. Bij fommigen was
deze geneigdheid tot doorleggen zoo groot , dal , deze
drukking gedurende eenige uren plaats grijpende , bij
eene noodzakelijke plaatsverandering van den lijder,
dadelijk blaauwe of bruine plekken geboren wier-
den, welke in korten tijd in koud vuur o vergingen.'
Onze voorgelielde geneeswijze, bijzonder de aanhou-
dende zorg voor de zuiverheid der huid van den lijder,
der zuiverheid van den dampkring, het veelvuldig
baden , de herhaalde plaatsverandering , waren de
beste hulpmiddelen om het doorleggen te verhoeden ,
zoodat fominige lijders , zij ïnoglen nog zoo ziek
zijn , gedurende den tijd van ai tot 28 dagen op
hunne legerbede lagen , zonder zich doorteleggen.
Zeer bedenkelijk eihtei was de toefiand dier lijders,
bij welke de geueigbeid tot door ie. • , a bijzonder fterk
was en bij de rninlle drukking bluauwe plekken achter-

«— *A

45

lieten. Dove lijders Hiervon meestal, nogtans hadden
wij uil. een aanmerkelijk groot aantal zieken , maar
twee of drie lijders , bij welken zich eerst hier die
ho k:/' vaarlijken l aat ontwikkelde, nadat men alles
ter \ hoeding van dcnzelven beproefd had.

V:-. i w;- ■■(!; o oui liekin-en maakten de ziekte be-

« ) Cl

clcn'..- ia", voornujr.vhjk indien edele delen waren aan-
gclasL v. de longen, de maag, de milt, hetwelk
cli'. r plaats had. De veelvuldige herfgevallen
welk veroorzaaki werden, naardien de zieken nadat
zij vee ls 8, :o en 12 dagen zonder de minlle hulpbe-
tooning in de Rad hadden gelegen, eerst kort voor
hun .• . ar.'ddvi her waards werden vervoerd, veiTch al-
ten ons door lijkopeningen de fchoonlie gelegenheid
om over de vermengingen der ziekte in deze gevallen
eene nadere inzage te erlangen.

Bijzonder dikwerf ontmoete men de Longontfieling ,
wier juiste kennis echter moeijelijker verkregen werd,
wanneer zich dezel ve niet behoorlijk ontwikkeld had. De
aanmerkelijke belediging van het gew aarwordings, vermo-
gen Relde den lijder, buiten Haat , liet plaatfelijk gevoel
iler werktuigen tot de ademhaling gade te Haan. Men be-
hoefde derhalve geene klachten over 1 noeijelijke adem-
haling, beklemdheid , [tekende pijnen en J marlen enz-
aftewachlen , ten ware, hetwelk fomwijlen het geval
was , dat , bij en na de plaatshebbende ontfteking der
longen, zoo als door mededeling, de Haat jdcr aan-
doening van de hersfenen eene aanmerklijke verminde-
ring onderging. Zoo kwamen die geval ’en hei zeld-
zaamst voor, waarin men gedurende vcrJcheidene da-
gen het aanzijn Ier longoutAeking met zekerheid kou-
de ontdekken, oflehoon het wezenlijk lijden der hers-
fenen ( JJi najjck'.ion ) hJvveik de Zenuwkoorts ken-
fchetfte, in eeneu hevigeu graad voortduurde. Ju zeer

Wei-

wéinige gevallen kwam er plolfeling longontfleking
( Pneumonie ) bij ; dezelve werd wel is waar Tpoedig
gekend , maar niet te min eindigde zij door uitzwe-
ting en' verlamming. Minder zeldzaam waren die gé-
vallen, waar men de ontlieking, na liet verdwijnen
der Zenuwkoorts , in bet tijdperk der lierliell.ng , out
nioete, doch tijdig genoeg kende, naardien zij alle
kenteekeneii der echtheid droeg, en na de Ipoedige toe-
diening van ontü ekingwerende middelen al ras her-
telde.

Dc vermengingen met de onfieking van de Mill lia< -
den veelvuldig plaats. De mi Uil reek was opgezeten
pijnlijk: de drukking der hand vermeerderde het pijn-
lijk gevoel, de lijders hadden veelvuldige brakingen , -
grooten dorst , ongemeene hitte, waren zeer onrustig
en angstvol, en de zwelling der milüireek nam kenne-'
lijk toe. Dit zelfde had bij fommigen plaats , die
voor den aanval der Zenuwkoorts zich volkomen wel-
varende gevoelden, en gevolgelijk aan geenc Hopende
ongelteldheden dor milt hadden gezukkeld. Deze ge-
vallen gingen niet zelden vergezeld door neusbloedin-
gen, zeldzaamer door bloedige onl lastingen , blocdbia-
kingen , afwisfelende met brakingen van eene grasgroe-
ne fiofïe en uitgebreide pelechien. De lijkopeningen
Helden alle onze vermoedens buiten twijfel. De
milt was in fommige gevallen aanmerkelijk gezwol-
len en voos, dikwerf in eene breiachtige Hoffe ■\cian~
derd , fomwijleu geheel opengebarsten , zoodat eene
aanmerkelijke hoeveelheid bloeds in de buikholte uit ge-
liert was.

Bijzondere opmerking verdien de, in dit opzigt:, de ziekte
van eenen 40 jarigen mannelijkeu lijder', bij wien men
ui 1«^ kenmerken van eenen Typhus nerpojus icleroaês
befpeurde. Gedurende de laatlie 48 uren voor zijnen

dood

dood zwol de bovenbuik aanmerkelijk op, daarbij ging
eene aanhoudende braking eener bruine en groen-
achlige lioflè gepaard, offchoon de lippen en de tong
zuiver bleven. Na zijnen dood ontdekten wij de in-
wendige oppervlakte der maag en van een gedeelte der
dunne darmen door eene aanmerkelijke on tfteking aan-
gedaan , de milt intusfclien was nog meer ontdoken ,
voor liet grootfte gedeelte in eene breiachtige II olie ver-
anderd, opengebarsten , en eene aanzienlijke hoeveel-
heid bloeds was in de buikholte uilgeliort Gelijkfoor-
tig was de gelteldheid van den onderbuik eener vrouw,
welke, na eene hevige ijling van 10 dageii , uit haar
bed Sprong en zich uit het venster wierp. Na
verloop van eenige dagen Itierf zij, men ontdekte
geene bijzondere beledigingen aan haar ligchaam, en
bij de ontleding ontwaarde men eene aanmerkelijke
hoeveelheid bloeds in de buikholte, welke uil. de opge-
zwollene, als het ware onlbondene, en waarfehij nlijk
door den val uit liet venlier opeagebarstene milt , was
uilgeliort.

liet verdient opmerking, dat bij onderscheidene ty~
phus- -lijders , bij welken de graad dor ontlléking van
de milt reeds tot eene aanmerkelijke hoogte was ge-
klommen , door liet tijdig aan leggen van Bloedzuigers
in de miltftreek , waarbij de overige behandeling van
de gewoone niet afweek, de ontfteking volkomen ver-
dween en de zieken gelukkig herStelden. Welligt lieeft
de ontlléking der milt menigwerf plaats gehad , is ech-
ter gedurende de hevigheid der Zenuwkoorts niet
juist gekend, en des niet tegenllaande door doelmatige
middelen tevens overwonnen.

Meermalen kwamen ons ontflekingen van de maag
en der darmen voor, welke zicli over het algemeen
reeds gedurende het leveu zeer duidelijk lieten

zien*

z)rn, en bij liet overlijden , door de lijkopeningen bui-
ten allen twijfel werden gefield. Vele lijders werden
dadelijk na de befmetting door veelvuldige worging
en braking gekweld, deze toevallen namen hand over
hand toe, en werden afmattende en hardnekkig. De
lijders braakten bij elke gelegenheid dikwijls flechts een©
{lijmachtige , meermalen echter eene hui tengewoonc hit-
tere of donkergroene vloei ftoflc uit, fommigen klaagden
over een hoogst onaangenaam brandend gevoel , het-
welk zich uit de maag tot in den hals verfpreide.
Deze toevallen aanhoudende, werd de geheele boven-
buikftreek uitermate gevoelig, en b}r de minfle aanra-
king pijnlijk ; al hetgeen de lijder nuttigde , zelfs de
ftreelendfte dranken werden uitgebraakt , en na veel-
vuldige aanvallen van hik, ondragelijken dorst, aan-
houdende onrust, waarbij de lijders zich telkens van
de eene naar de andere zijde wierpei}, een kleine , rad-
de pols, en fomwijlen eene bedwelming, vergezeld
met fülle ijling , volgde dc dood.

Bij fommige lijders verlpreide zicli de onlfieking
tevens over de milt , waarvan het inwendig weeffel
buitengewoon voos zich vertoonde, en over de uit-
wendige oppervlakte der lerer, oflchoon het inwendig
maakfel , de kleur en de gefteldheid , van den gezonden
ftaat niet merkelijk afweken.

Herltellende lijders befpeurdeu nog lang hel wor-
gend gevoel en dc brakingen , oflchoon de overige om-
Itandigheden ons deden zien, dat de ontfteking van
de maag en der darmen moest verdwenen zijn.

In de laatfle maanden van het jaar i8i3 heb
ik meermalen opgemerkt , dat typhus- lijders , wel-
ke het koud vuur aan de voeten kregen , zelfs dan,’
wanneer de eerfle koortsachlige toeftand over-
wonnen was, aan veelvuldige en langdurige brakiu-
gen , die j van 2 , tot 3 weken met korte tusfehen-

poo-

poozingen aanhielden , onderhevig waren Bij eene
vronw was deze braking, hoewel zij met betrekking
lol. de Zenuwkoorts aanmerkelijk in beterfekap was
toegenomen , en het koud vuur aan d^ teenen van
beide voelen veel hoop tot kerllel opleverde, zoo ge-
weldig, dut zij volftrekt geeue Artsenijmiddelen of
dranken, dezelve mogten nog zoo ftrelend zijn , kou-
de inkoudeu. Met eiken dag werd hare toefland be-
denkelijker, en kort daarop ftierf zij aan toevallen
van maag en darmoiitlleking ( blijkens de ontleding )
hoewel men zich van do cloelmatigfie middelen , een
matig warm verblijf, warme lLoovingen , het koppen f
warme baden, rust ver wekken de klisteren, zaadmel-
ken, bloedzuigers , en krampfuilende middelen, ge-
voegd bij eene zorgvuldige oppashng , bediend had.

Op dil oogenblik j Februari) 1-814 ) heb ik wel twin-
tig befmeLlelijke typhus - lijders met koud vuur aan de
voeten ouder mijne behandeling; van welke de mees-
ten. aan deze vrijwillige brakingen zukkelden , en ten
deele daaraan nog tegenwoordig lijden. Verre de mees-
te Ichijnen liet Heulfap goed le kunnen verdragen ,
wiens toediening buiten dien door het aanwezig koud
vuur, hetwelk ondragelijke pijnen veroorzaakte, nood-
zakelijk gemaakt werd. In de eerfle maanden van liet
afgelopen jaar mögt liet ons menigwerf gebeuren . dezen
onguftigeu vorm der ziekte te verdrijven , eu dé midde-
len ter bereiking van ons doel , beftondeu , voornamelijk ,
in het veelvuldig aanleggen van Bloedzuigers in dc maag-
ftreek, het doen van kleine aderlatingen in zeer ffei ke
gcLlelle.il, lauwe baden, onderl chel den e reizen op dn
dag herhaald, wanne i’itoovingen niet azijn, waarme-
de dc gehecle onderbuik werd bedekt. JNa de bloede
ontlastingen bediende men zich dadelijk, met een uit*
muntend gevolg ,van het koolcnzuur in geringe giften

D toe-.

toe^ediend , en in het meer gevorderd tijdperk der ziek-
te, waar het krampaclitig worgen nog aaiihieldt , van
den vluggen zwavel - aet lier en van liet; Ileulfap,
Somwijlen waren de nabimrige deelen zoodanig ont-
f Loken , dat al lic-L genuttigde telkens werd uitge-
fc raakt, en alle pogingen om dezen zieklev'onn te doen
verdwijnen, ten eenemale vruchteloos afliepen.

De ontfteking der oorklierwas in den regel bij deze
koorts van bedenkelijke gevolgen, naardien dezelve de
l’cheiding der ziekte niet bepaalde, ter vermindering van
het algemeen lijden niet kennelijk bij droeg, dikwerf-
groote moeijelijkheden veroorzaakte , en niet zelden
op nieuw gevaar deed ontdaan. Deze ontfleking
welke zich dikwerf over beide de zijden verfpreide,
welke niet zelden door eene ontfteking der onderkaaks-
klieren vergezeld werd, vormde veeltijds een buiten-
gewoon hard en vast gezwel. De bevordering ter
rijpwording ons zeer heilzaam toefchijnende , naar-
dien men deze ongefteldkeid als eene verplaatlle ziek-
tefiof konde befchouwen, bedienden wij ons van fpe-
cerij achtige krnidpappen, Ajuin enz. te meer daar ik
bel peurde , dat , de dierwording volkomen Hand
grijpende , het algemeen lijden eene gelukkige keer nam.
Deze pogingen echter waren dikwerf vruchteloos ,
want het inwendig leven ontbrekende, kwam de ver-
langde ettermaking niet tot Hand. Nadat het gezwel
aan beide zijden 36 tot 48 uren had geduurd , en
men de doelmatigfte, zoowel m als uitwendige midde-
len tevens had gebezigd , werd het ontdoken ge-
zwel fomwijlen plot deling ontfpannen, dadelijk ont-
waarde men tevens eene zeer ongunfiige verandering
der wezenstrekken , der zielsvermogens , van den pols ,
men hoorde geene klagten meer, de lijder werdftil*
nam van uur lot uur eene doodcüjke kleur aan en fliei f.

! !

Jn lömmige gevallen verviel de ontllekieg dèroórklie-
rèn in verderving , en ontlaste, geopend zijnde, een
Hinkend vocht,

Dc Geelzucht , waaraan zoo vele lijders onderhevig
varen , was over liet geheel een bedenkelijk verfchijnfel ,
men befpeurde dezelve in de verleih ll.cn dito graden. Som-
wijlen was alleen liet wit van het oog min of meer
geklem d , en ontwaarde men hier en daar op de op-
pervlakte van liet ligchaain eene bleekgeele kleur, in
onderfeheidene gevallen was, deze kleur donker, zoo
als men in eene langdurige zamengcllclde geelzucht
ontmoet, fomw ijlen openbaarde zich dit verlchijnfel
langzamerhand , dan eens weder plotfeling. Deze
ojnliandigheid was altoos gevaarlijk , en had , al-
waar de geele kleur den hoogden trap bereikte , zoo
als in de volkomeiie langdurige geelzucht , eenigei
weinige gevallen uilgezondert, bijna altoos een doode-
lijk uiteinde. Het verdiende in deze gevallen opmer-
king , dat de Gevoeligheid minder wierd aangedaan als
de Reproductie , dat de lijders hun bewustzijn dik-
werf bij bleef, een verhaal van hunne ‘ziekte konden
geven , en .zich niet zelden deden voorkomen als bevon-
den zij z.:rU in redelijken welftand Was. de ziekte eenige
dagen gevorderd, dan vergezelden zich gedurende de
nachtijlingen daarbij , afwisfelende met ilaapzucht ,
brakiie en vau eene donkere of groene vloeiftolfe , en.
ontlastingen van groene en gcelagtige ftofïen , hierbij
kwamen blaauwe en bruine vlekken, buitengewoone
zwakheid ( Pasjiviteit ) en geheele uitputting; de
doorgelegene doelen waren in verderving, en in de meeste
gevallen volgde de dood zoo (nol , dat er naauWelijks
lijd was om de gewoone toevallen eener gcheele
ondermijning ( Kolliqnation ) derzelyer loop te doe»
•voleindigen*

D 2 Met

Met dezen vorm van Zenuwkoortfen vermengden
zich niet zelden toevallen vau miltontßeklng ; welke
fo inwijlen ook gelijktijdig niet de vorigen plaats gre-
pen, namelijk, met neusbloedigen , pijnlijke opzwel-
lingen der milllreek, brakingen enz. wier juille ken-
nis de ontledingen der lijken buiten twijilel Helden.
In fommige gevallen , waar de ziekte over den 8üen tot
den loden dag duurde, hervatte dikwijls de neusbloe-
ding echter meer tot voor dan tot nadeel van den lij-
der, die desniettegenfiaamle bij derzelver aanhoudende
ontlasting , welke foms alle paleit koude te buiten gaan ,
aanmerkelijk uit geput werd.

De lijkopening der aan Typhus i eter odes overledenen
lijders deed ons meL betrekking tot de lever geene in
het oogloopende ongeregeldheid ( abnormitat ) opmer-
ken , ten minilen niet in dien graad, als men wel
verwacht zonde hebben. Het bloed der zoodanigen was
in den hoogfteu graad verdund en ontbonden , zoodat
men naauwelijks eenige fpooien van gefield wij vocht
in het hart ontdekte , de milt was doorgaans uiterma-
te groot , week , ja dikwijls lot vloeiens toe, alle
vloeiftoffen van het ligchaatn waren geel, b. v. hel
walerachtig vocht der hersfenholligheden , van heL
hartezakje , alle vliezen , zelfs de herslen vliezen waren
geel. De darmen waren door lucht opgeblazen, fterk
uitgerekt en van eenc bruiuachtige kleur. Bij fomini ge lij-
ken was de uitwendige huid der lever min. of meer ont-
doken; ecliLer had de kleur, de gelteldheid , en liet in-
wendig maak lel van dit ingewand in het binnen fte geene
aanmerkelijke veranderingen ondergaan ; het allermins-
te ontdekten wij eene inwendige ontfleking ofveretle-
ring derzelve; de galblaas was met eene dikke en
laaije gal opgevuld.

In fommige gevallen werd deze kwaadaardige vorm

der Zenuwkoorts door volkomen© crij ?s beflist, voor
zoo verre men aan de eigenmagtige herftellingsbewer-
king ( Genefungsprozess ) zonder kennelijke ontlastin-
gen, welke dikwerf in eenen nacht tot Hand komt,
deze benaming mag toekennen. Wanneer geneesmid-
delen iets tot deze fcheidingen hebben bijgedragen,
dan verdienen de koude lucht , de bloedzuigers aan het
hoofd en in de bovenbuikstreek aangelegd, de warme
baden en de koude begietingen , bovenal genoemd te
worden. Wanneer deze kwaadaardige ziekte den hoogs-
ten trap bereikte , de kleur der huid donkergeel was ,
de lijder bedwelmd en wezenloos lag, aanhoudende
hrakingen daarbij vergezeld gingen, dan bleven alle
middelen vruchteloos , en de kwik , in en uitwendig
toegediend, het Heulfap , overzuurd zoutzuur , en alle
andere middelen, in de geele koorts en bij typheufe le-
verontftekingen zoo hoog geroemd , hadden geene de
minde uitwerking.

Geheel ten onregte prijzen derhalve federt eenigen
tijd ook Duitfche Geneesheeren de kwikoxydule ( ver*
zoete kwik ) , op het gezag van Engelfche en Anierikaan-
fche Artfen in Zenuwkoortjen met zoo veel drift
aan. Wanneer men intus lohen een groot aantal
typhus - lijders met ter zijdeftelling van dit middel,
zeker en gelukkig kan herhellen , zoo als de onder-
vinding uit ontegenzeggelijk bewaarheid heeft, dan is
dit ten minften een genoegzaam bewijs dat wij dit
middel kunnen ontbeeren. Tc meer oplettenheid ver-
dient het ontkennend beüiiit ( das negative Refultat')
der genomene proeven van de toediening derzelve in
den reeds genoemden vorm. Ook in dezen vorm, waar
mer: nog het eerst eenige hulpe zonde hebben mogen
verwachten , was dezelve geheel vruchteloos.

.Yele typhus - lijder* waren aan herhaalde neusbloe-

D 3 dim

54

7', (

dingen blootgeftclcl , veeltijds had dit plaats met eert
blijkbaar goed gevolg, meermalen met eene kennelijke
verligting der toevallen van de herslenen, der be-
dwelming en van het ijlen enz. Deze ontlasting had bij
fommigen op ondeiTcheidene reizen dagelijks plaats , bij
andere alle avonden , zoodra de aanval zeer ke\ ig werd ,
en deed alsdan ook uitmuntende dienden,

Door deze leerzame daadzaken , daar zij zoo menig-
Tverf werden waargenomen, voorgelicht , werd ik na-
derhand onverfchrókkener • om cdgcimene b/nedorUlas-
tingen , voornamelijk inde eerfle 8 of 10 dagen dci ziek-
te, dikwerf te beproeven, en te meer , wanneer de ken -
teekenen van eenen fihenifchen aanleg, oi van cene bloed-
rijke gefleldheid aanwezig waren De uitwerkingen
daarvan waren menigmaal zoo zeer gewenschl , ja
zelfs uitermaten heilzaam, en ik zal hierover nog na-
dere aanmerkingen mededeelen.

bij fommigen was deze ontlasting zoo buitengewoon
flerk, en putte de lijders zoodanig uit, dat men de-
zelve moest fluiten , hetgeen voornamelijk in die ge-
vallen werd noodig geoordeeld , waar de ziekte
reeds eeno gunliige fcheiding had genomen , en de
verl eliiji del en der bedwelming', der ijling , en
der wezenloosheid waren verdwenen. In zooda-
nige ojti Handigheden was de voortduring dier bloed-
ontlasting /ijmplomatiseh , en derhalve noodzakelijk
de 'Mve ! i Hinten .

Dikwerf nam de ziekt e haar begin met worging en bra-
king , en niet zelden liieldl dit verfchijn fel gedurende de
geheel o ziekte aan, offbhoon men in deze gevallen even
*n'u eene ontHeking der inwendige deelen , als verftorve-
ncplaatfen op do oppervlakte of aan de ledematen konde
ontdekken. Deze om Handigheid veroorzaakte zoowel

O

fku lijder als den geneesheer zeer veel moeite, naardien

de

55

de beste middelen vruchteloos werden beproefd. Over
liet geheel was dit verlchijiiiel een krampaohiig toe-
val, geen teeken van onlllekiug , duurde daartoe bo-
vendien te lang, werd op zich zelf niet gevaarlijk,
cn konde nog aanhouden, wanneer reeds eene alge-
mene crljis reeds had plaats gegrepen.

naar de voortduring dezer toevallen zoo ongemeen
lasli<> was, en de zieken -zelfs de ilreelendüe dran-
ken niet konden inhouden , zoo werden onderfclieide-
ne middelen beproeft om dezen toeüand te verbeteren,
b. v. het kooleiizuur , geringe gifte van braakmiddelen
en van den braakwortel , liet iieulfap , de zwavel aetjier,
mostaardpappen , drooge cn bloedige koppen op de
maagltreek , lloo vingen van azijn en fpecereiaclitige
kruiden en warme baden. Geen (lezer middelen ech-
ter voldeden geheel aan het oogmerk, men befpeurde
wel is waar na de toediening van fommigen eene kor-
te verligting , maar fpoedig keerde de braking weder.
Kr waren lijders, die gedurende 14 dagen, dage-
lijks herhaalde reizen lievig braakten, en daardoor ui-
termaten verzwakten, om het even of de genuttigde
dranken alleen, of flijm, m ag en darmfappen of gal
verfcKillend gekleurd, werden ontlast Het is mij
toegefcliencn , dat het nuttigen van koude melk, voor-
namelijk gekarnde melk, welke vele als eenen gewoo*
neu drank gretig , en in eeuc aanmerkelijke hoeveel-
heid , gebruikten , deze moeijelijkheden het meest
overwon.

Dikwerf is liet mij gebleken , dat de typhenje finefc*
Xtoffe eeuc bijzondere betrekking lot de werktuigen der

D 4. door-

¥

f

56

doorzwelging nite. Sommigen , die volkomen be-
find waren , gevoelden in liet begin , nog eer de

koorts kennelijk gevormd was, worging en braking,

%

zij klaagden over eene eigenaardige ihiaakverandering,
hoewel dc tong zuiver en vochtig , of i en minden met ,
een nietsbed ui den d beflag bezet was. Het gewoon ge-
voel van mis lelijkheid , welke het braken voorgaat , ont-
brak in liet algemeen , de ftreek der praecordia was zacht
en onpijnlijk , en desniettegenliaande had eene altoos-
durende krampachtige worging plaats , welke tot den
hoogden trap der koortsbeweging koude aanhouden.

i oen in den herist van liet jaar 1807. de 'Aenuu'-
koorls alhier regeerde en liet Ziekenhuis met zoodanige
lijders als opgepropt was , werd ik zelf door de be-
find ting aangetast, en gevoelde even eens in liet be-
gin mijner ongelieldheid eene aanhoudende worging
en braking, hetwelk j men door geene middelen hoege-
naamd , koude doen bedaren, ik kreeg eene verfehl 'ik-
ke Lij ken en onoverwinnelijke» tegenzin in Arti’enp-
middelen , zoodat het ondoenehjk werd, om met. de J'make-
lijkite middelen der verdrijving van deze toevallen
eenigzitis te beproeven, en des niellegenli aaiult heb
ik aan de bijzondere zorg van mijnen geaeliLen vriend
Jeu Geheimraad Doctor jieim liet dank ie wijten ,
Jat ik gelukkig hcrÜeldéP

Slaande de Epidemie in dit jaar, in welke ik aan-
houdend aan liet gevaar van befmcUing was bioolge-
flelJ, befpeurde ik ondevlcheidene reizen, behalve
eene ongewoone ledigheid in het hoofd en duizeligheid ,
eene geheel eigenaardige» fnïaak in den mond, die
ik met niets koude vergelijken , en the mij wel 8
dagen bijbleei. Hoezeer de eetlust niet geheel ver-
loren was, Ineld deze ziekelijke, ijnaak toch aan; en

— 57

ik befpeurde denzelven bijzonder bij liet (‘preken op

, . t

eene zeer onaangenaame wijze.

Wij befpeurclen veelvuldige ' buikloopen ( Durchfälle .)
van eenen verfchil len den aard , waterachlige , met
tlreklloilen vermengde , bloedige , donkergroene en door-
gaans onwillekeurige, liet meest waren de ontlastingen
van eenen galaclitigen aard, en zoo lang deze niet
buitengewoon klerk waren , bevond men ze eerder nut-
tig dan febadelijk , ja dikwerf oogenlchijnlijk heilzaam.
Somwijlen keulchetfle deze ontlasting de daarmede
vergezeld gaande ontfleking van de maag en darmen,
waarbij tevens een gedachtig braken plaats greep met:
toevallen , welke met een onlflekingachtig borl
( cholera ) veel overeenkomst had. Gebeurde liet
dat in liet begin der ziekte een hevige buikloop , zonder
kennelijke verligting onthoud , gedurende welke de
lievigheid der koorts aanhield, dan was het te duchten
dat het gevaar liooger klom. De voorige gezondheid
van den lijder, zijne jeugdige jaren en bloedrijkheid
fchcnen de uitwerkingen dezer ontlastingen voorna-
melijk te bepalen , naardien zoodanige individuen ,
welke door vroegere ziekten merkelijk verzwakt wa-
ren, ongelijk fpoediger ook door dezen werden on-
derin ïjud De bijzondere betrekkingen van den lijder en
liet bijeenzijn derzelven ( das Gefamlbefindèn ) moesten
bijgevolg bellisfen , of en in hoe verre men deze ont-
lastingen aan zich zelven moest o verlat en , of fluiten,
ihj fommige lijders die zeer verwaarloosd tot ons
kwamen , hadden tevens eene trommelzuchtige opzwel-
ling plaats , in welk geval men den verlamden flaat
tier darmen niet meer koncle in twijfl’el trekken.

Zoowel in deze als in alle andere gevallen , waar eene

D 5 ver-

68 -

Verhoogd« prikkel van het verzwakt Zehuwgeflel van
den onderbuik van nut konde zijn i ondervonden wi j
de beste uitwerkingen van de dagelijks meermalen her-
haalde wanne, bijkans heete baden, heete azijnßoo-
ifingen , klisteren, pan ßilffel met hen/ fop , en tot
inwendig gebruik bet ajtrekjel pan kaneel , de Aiixtunxt
Pleofn-balfamica , liet Jieu/fap , de wijn en fp^cerij-
achtige foepen. bij de gewoone galachtige buikloo-
pen , die mij zoo lang dezelve niet uitermaten iterk
waren en de krachten van tien lijder met aanmerkelijk
ondermijnden , niet tegen gingen , Hond men bun
den <*ewoonen koortsdrank toe, dien de meesten liet
greetigst gebruikten, een ligt wel gegist wit bier,
koude melk, koud water en koud garsle water te drin-
ken. Waren de ontlastingen , te berk, waterachtig, on-
willekeurig, dan dienden wij over liet geheel Aqua
Clnnamomi fimplex , of Aquu Menthae met Mmilago
rad. ha lep. en Mixt:, oleofo -balfamica toe, welke in
de meeste omflandigheden genoegzaam aan het oog-
merk voldeden. Ju gevrigtige en fpoedvereisfohende
omftanclisheden , wacr de noodzakelijkheid gebood dit
toeval Jjpoedig ie fluiten, maakten wij gebruik van
het heidfap , hetwelk in vereeniging met fpecerij ach-
tige middelen en Ilijmige klisteren , den lijder liet best
Volde de Ui

Wat do voorzegging der voornaamfle toevallen en ver-
fchijufelen dezer ziekte aangaat , merken wij hel volgende
aan : de wezenlijke trekken der Zenuwkoorts , zoo als de
buitengewone hitte van de huid , roodheid des aange-
zigls, outllckiug der oogeu, duizeligheid, bedwel-
ming, zwaarte van het hoofd, hardkourendlieid, ijling,

dioor

drooqe tong , en een radde en veelvuldige poh-
flag, kenlchetfl en op zich zelvcn geen gevaar. D.
ze verfchijnfelen behoorden lot bet wezen der ziek-
ten , op welke men rekenen moest , en die veel hoop
opleverden, zoo lang dezelve deze palen niet te bui-
ten pin oen en zoo dra men niet te lang vertoefde,
door zich van die uitnemende middelen te bedienen y
wier bellis fend vermoogen zoo dikwerf gebleken was.
De toevallen konden in eenen aanmerkelijke« graad
plaats hébben en nogtans de uitkomst der geneeswij-
ze gelukkig zijn, zooclra men maar een tijdig en be ,
hoorlijk gebruik van dezelven maakte. Zelfs in om-
handigheden , waar de verfchijnfelen der hevig f le en
aanhoudende ijlhoofdigheid , van eenen póU , wélks fü-
gen men naauwelij !cs teilen koude , dei ./ etechien i o.it
eene ctctmnei'helijke uiig e jive Jcthcid en hoevee heid , dei
droog en zu> ar tachtig heid der lippen zoowel als van de
teug , der bedwelming en hardhoorendheid aanwezig
waren, bij welke verfchijnfelen liet ónmogelijk werd ,
zich aan de lijders te doen verfi a an , in deze beden-
kelrjke omftandigheden hebben de koude begietingen,
de llortbaden , de bloedzuigers enz. dikwerf den
doodelijken uitgang der ziekte verhoed.

De hoop op herftel wou temeer veld , wanneer, na eene
behandeling van 3 of 4 dagen , de lijders , welke tot dus
verre bedwelmd en wezenloos lagen , met meer levendig-
heid klaagden. Die lijders , die geheel ftil lagen ,
belchouwde men over het algemeen als de gevaarlijk-
lie, daar integendeel de zoodanigen , die woeliger,
ontevredener, en verdrietiger werden, over pijnlijk-
heid, over de koude der baden enz. klaagden , hun
herfiel blijmoedig te gemoet gingen. En juist deze
klaagden kort te voren over niets , begeerden geen
drinken, offeboon de mond en tong zoo droog waren

als

Go

als hout, en drckftolfen f, zoowel als pis vrijwillig
afvloeideu. Wiel minder voordeelig en gewiglig was
het verfehij ufel eener aanhoudende vermindering der
ijling , der fiaapzucht , der beving en trekkin-
gen, welke zich doorgaans met de reeds aangeliaal-
de verandering vereeuigden. Deze beterfchap van
enkelde teekenen leverde noch geene hoop , zoo
lang deze gewiglige verfehij nfelen , niet tegenliaande
de werkelijke toediening van veelvermogende midde-
len , geene duidelijke vermindering lieten blijken.
Het gevaar klom in diezelfde mate met de aanhou-
dende voortduring dezer toevallen , als de hoop op
lierftel veld wou, wanneer de lijders, na het gebruik
der meest vermogende middelen , werkelijk bijkwamen,
de hun omringende voorwerpen gadefloegen , en over
het onaangenaam inwendig gevoel met meer levendig-
heid klaagden.

De hardnekkige voortduring der bedwelming , der
fiaapzucht , der bewusteloosheid en der ijling
leverde een zeer ongunllig teeken op. Wanneer
deze onderdrukking der geestvermogens altoos in
denzelfden graad bleef, zelf na de toediening der meest
vermogende middelen, en men de uitwerking hiervan
hoegenaamd niet bcl’peuvde; on over den onaatigenaa-
men indruk op het ge waar wor cli ngs vermogen , die
anders zoo kennelijk in liet oog valt , geene klachten
hoorde, dan was het uiterst gevaar aanwezig. Zoo
hadden wij helaas! vele lijders, die ongevoelig ble-
ven, wanneer men hun een emmer ijskoud water over
het onbloote ligchaain goot , wanneer zij met naalden
geprikt werden , den geheelen voet met mostaardpap-
pen bedekte ; ja zelf bij het branden met een gloeiend
ijzer ter groot e van iï duimen inliet vierkant, waar-
mede men langs den ruggegraad desfelfs oppervlakte

aaxv-

aanrakende, lief wezen naauwcJijks vertrokken, veel-
minder een duidelijk bewijs gaven van fmartgevoeh'
Bij zoodanige kenteekenen der hoog fle gevoelloosheid en
verlamming was deze onafgebroken plaats grijpen-
de, alle hoop op lier (lel ten eenemaale verijdeld.

Met was een zeer ongunltig ken toeken , wanneer; na
een voorafgegaane lievige ijlhoofdigheid, eene wezen-
lijke fi 'aapzucht plaats greep. Ten tuleriten moeijelijk
was het, zo niet geheel onmogelijk, den lijder uit
<3eze bedwelming op te wekken; en in de meeste om-
ftandigheden toonde ons de ontleding der lijken eene
aanmerkelijke ophooping van water in de holligheden
der hersfenen.

j De aanmerkelijke zwaarte des ligchaams , waar-
over de ziekenoppaslers klaagden , wanneer zij de lij-
ders in het bad en nit hetzelve wederom in het bed
droegen, voorfpelde iets ongunfligs ; dezelve Avas
het geATolg der lijdelijke Qpas/ive) gefteldheid der zie-
ken, wier gewigt zellfs de geoellèndlle ziekenoppas-
ters behoorlijk wisten te waardeeren.

Eene foort A^an fiijflieid des geheelen lighaams j
veel overeenkomst hebbende met de volkomene ver-
fiijving ( ßarhramps ) befpeurde men dikwerf eenige
dagen voor den dood. Eene in liet oog vallende mis «
kleurigheid der huid ; de graiiAve, geelachtig bleeke,
donkci'roode en A'iolette kleur , \vrelke zich op onder-
fcheidene plaatfen van liet ligchaam openbaarden , die
als Avezenlijke doods vlekken zich vertoonden, offchooit
fommige kenteekenen op zich zelve befchouwd nog
hoop op herltel lieten blijken, waren echter onfijlba-
re teekenen van eenen ophanden zijnden dood. Er
waren twee foorten van opmerkelijke kleursverande-
ring van het aangezigt , welke veelal eenen fpoedi-
gen dood voorfpelden. De geel achtig grauwe kleur .
.welke met de doodskleur, die Hechts bleeker is , eenige

oycr-

Ga

övercen komst hopft , was tevens morslig, op fommige
plaat len zeer donker, op andere helder, zoo dat Je-
zelf nauwkeurig onderzocht wordende, met eene
menigte grond kleuren vermengd, ten voorfchijn kwam.
"Wijders befpeurde men nog , behalve de kleur der
volkomen’ geelzucht igen , van welker ongunhige be-
teekenis ik reeds gewaagd heb, «ene liet doodelijk uit-
einde voorafgaande , hoogroode , bloozende kleur ,
welke fommige lijders , hoewel in eenen minderen
graad , zelfs na den dood hijbleef. Zoodanige lij-
ken waren het, bij welke men den hoogllen graad van
bloedsontmenging aantrof, bij welken men zelfs in de
holligheden van het hart eene even geringe hoeveel-
heid itolbare wei befjieurde, als men na fiepende zick-
tens met febeurbuik vergezeld , in getij kfborti ge afwij-
kingen {Anomalien') ontmoet; in welke men eene be-
dorvêne hoedanigheid ( qualitative ) des bloeds niet.
miskennen konde. Ik voeg hier nog deze aanmerking
bij , dat in fommige van zoodanige lijken , bij wel-
ke men die bloozende en als het ware geld unket te
kleur van het aa gezigt befpeurde, het reeds boven
ïtansehaald bederf van de milt werd waargenomen ,

o

welke met dien ziekclijken Haat vau hel bloed Iclnjnt
in verband te liaan.

De Geelzucht was altoos een zeer bedenkelijk foe-
vnl, eu het gevaar dci' ziekte ichccn met den graad
Van de meer of mindere geelc kleur der huid in verhou-
ding te liaan. Typhus - lijders die eene volkomene
geelc kleur hadden, zijn door ons niet herHeld; moe-
iende ik echter deze aanmerking maken ; dat do
ïnecsle dier lijders , welke in eenen zoo ongun lü-
gen Haat tot ons werden gebragt , doorgaans na
verloop van 2 , 3 en 4 dagen li ierven , vele ze-

ïiuwkoortfige lijders, met eene bleekgeele kleur;

Uj

bij welke cle overige kenteekenen der geel r acht ook niet
ontbraken , zijn door ons herüeld , en de herftel-
ling was te zekerder, naarmate men dezelve vroeger
bewerldlell i gele. Het ongunstigst was de vermenging
der Geelzucht met liet koud vuur aan de teen en , aan
dc neus , ol' aan plaatfeu der oppervlakte van liet
li geh aam , welke aan eene meerdere drukking waren
blootgelleld. Zee r bedenkelijk was al verder de ver-
menging van diL verfckijnfel met de teekenen van de
dusgenoemde rotachtige gefteldkeid ; welke zich naar
liet algemeen gevoelen, door eene "brandende hitte ,
een opgezet rood wezen , eenen zeer verf neiden , veel-
vuldigeri , weeleen polußag , en eene bij uit (lek Hinken-
de mtwaasfeming van den lijder keufehetfe. Aan
zulke gevallen. voegde zeer juist de benaming van eene
Febris biliofo — nervofo — patrida maligna , welke
dadelijk bij liet begin het kenmerk der verlamming
verraadden ; en bij welke alle middelen , zelfs de
meest vermogeiidfte , vruchteloos bleven (").

Ein- (*)

(*) Naar mijn gevoelen is pRc zoogenoemde Rotkoorts 9
als zoodanig , doorgaans ooi; eene Zenuwkoorts , gene h«t
foort, deze het gellacht. Deze bepaalde foort der Zenuw-
koorts is dikwijls on legenzegge lijk met helgrootste gevaar
vergezeld , eehter niet juist meermalen van eenen befmctlen-
den aard , zoo als andere niet rotachtige feorlenvan Zenuw -
koortfen. Helaas! men vind echter vele waare , voorname-
lijk befmettelijk« Zenuwkoortfen , wier vorm nogtans
?an dien der rotachtige aanmerkelijk verfcliillende , des niet
tegenftaande zeer gevaarlijk, ]a bijkans als de Pest zelve,
kwaadaardig en vernielende zijn. Het fchijnt mij derhalve
zeer verkeerd le zijn , ten minhen komt bet met mijne
waarnemingen 'niet overeen, wanneer men tt algemeen be-
weert;

Lin Jelijk was 'dit teekeu van groot gevcar , zoodra d e
vereengi ng inet de typheufe ontfleking der lever, maag
an milt, welke fomwij len 'elkander vergezelden, plaats
greep. De oorfpronkelijke typhus der liersfenen Helde
den lijder buiten de mogelijkheid , de plaatfelijke
aandoeningen , welke" hem fcheenen te folteren , be-
paaldelijk aan te wijzen. De bovenbuik zacht ge-
drukt wordende , belpeurde men trekkingen in het
wezen van den lijder; er hadden vrijwillige brakin-
gen plaats, doorgaans van eene groene, foms van eene
meer donkere vloeilloÜe, eene niets uitwerkende wor-
ging , wier aanvallen dikwerf herhaald werden — ■
buikloopen, waardoor gelijkfoortige vloeili offen wer-
den ontlast — eene dikwerf vernieuwde neusbloeding
zonder kennelijke uitwerking op het gelieele geiiel
( gefammt zustand ) en doorgaans eenen onleselibaaren
dorst, waarbij de lijder den aangeboodenen drankzon-
der eenige begeerte naar denzelven , met drilt inzwelgde
De vereeniging van zoodanige toevallen was hoogst
gevaarlijk.

Jlet van zelf ontßaand lcoud vuur openbaarde zic h
liet meest federt de helft der maand dpril. Maar
helaas ! deze gevaarlijke vorm der Zenuwkoorts
heeft tot lieden ( Februari j 1814 ) onafgebroken
voort gednnrt , er zijn op dit oogenblik nog deernis-
waardige lijders onder onze behandeling wier leven
wei is waar tot dus verreis behouden, maar welke
door koud vuur heide voeten hebben verloren. Ge-
vallen van dezen aard ontdekten wij te voren dikwerf
bij zoodanigen , bij welke het koud vuur door liet
doorleggen aan de heupen , aan liet heiligbeen , aan
de Ichouders enz. was veroorzaakt, voornamelijk bij

zul-

weevt: dat de Rotkoorts geraarlijlcer , kwaadaardiger tn
bchuettclijket zij , dan de Zenuwkoorts .

C 5

fculke lijders waar men op de zindelijkheid minder op-
. merkzaani was geweest en welke reeds lang bedlegerig
waren. Het ontdaan v!tn het vrijwillig koud vuur
op meer verwijderde plaatfen , aan de tcenen , voet-
zoolen , hielen, op tien rug van den voet, aan de
knieën, aan de fclieenbeenen , op de armen, aan de
neus, enz, plaatfen , welke aan geene bijzondere diuk-
ki’ng waren blootgelleld , werd vroeger niet waargeno-
men. In het begin werden deze plaatfen donkerrood,
dan blaamvachtig , violet, vervolgens donkerer , en
op het laatst geheel zwart, de diepfte inkervingen
welke Weinig of geene bloeding veroorzaakten , ken-
merkten geen het minde gevoel ; fpoedig kreeg de
koude vnurige vlek meer uitgeitrekclhekl , drong die-
per door , er werden doorgaans blazen gevormd , wel-
ke eene buitengewoon hinkende vloeiboffe ontlasie-
den. liet koudvnurig deel was zoo uitermaaten.gevoel*.
loos , het gelieele geitel deed eenmaal zulk eene geringe
ontvang vatbaarheid ( Receptiviteit ) voor middelen
blijken, dat zelfs de meest vermogende en aangepre-
zende , b. v. de peruviaanfche bast , en mijrre , de
terpentijnolie, de kamferbrandewijn , liet Iieullap, de
wijn en de baden, dikwerf geene de minste uitwer-
kingen deden.

De lijders lagen doorgaans wezenloos, hunne taal
was verward, zij beefden over bet gelieele ligt haam,
lieten echter geene klachten blijken, als men ze hard
toeriep eu zij voor oen oogeublik ontwaakten. Vele
lijders, door het koudvuur aangetast, kwamen veel
tijds in liet Ziekenhuis met eene zwarte opgezwol-
le neus , welke liet wezen op eene afzigteüjke wijze
misvormde , of de teenen waren met zwarte vlekken
bezaaid, die in korten tijd zoodanig in uitgellrekt-
Iieicl toenamen en zulke groote verwoestingen aan-

E rig~

GG

rigten, dat men, kort daarop, de doode Vaid, de pe-
zen en Let cel wijs weeffel 1 j groote gedeelten koude
wegnemen. Bij fommigen was de Kaal van verlam-
ming, bij hunne komst in liet Zieken huis, reeds tot
«enen zoo hoogen graad geklomirn , dat zij reeds na
tot 72 uren overleden. Deze gevallen onder-
feheidene malen plaats gehad hebbende, werd hel
noodzakelijk geoordeeld, hij Lijds hierop onze aan-
dacht te vestigen; en alle plaailen van het ügchaam
waar eenigzints het koud vuur kende pla. is .
ïiaanwkfciirig te onderzoeken , om tijd ig genoeg de me !
vermogende middelen daartegen le beur.-.! ven, « n op
die wijze aan den verderen voortgang dezer verd. rfe-
lijke kwaal paal en ]>erk ie Hellen. Zoon ra men de
geringde fpooren van deze ko- i , . : e volk m 0nf-
dekte, lieten wij ftovs 1 van wijnazijn, venrengd
meteen lierk aftrcklèl van fpécerijachtige kr
warm mogelijk om Gaan , en d 11 o.- -Lr- < •>.* twij.I 1-
achtige vlekken , welke doorgaans «enevera
peratuur lieten blijken, met kamh rbraudem . jn 0:1 ler-
penlijiiolie bellrijken, door welke middelen v ijiufom-
miga gevallen wefdeu 'n Baal gefield, 1 den ve \1 . .
ren voortgang le verhoeden. De Lucht leming d, •
meest mogelijke zindelijkheid van alle voorwerpt 1
welke den lijder omringden, v mpkriug,

der beUckfeïen , linnengoed ent wu daarbij volftrekt
onontbeerlijk, de bedden herhaalde men dagelijks Lwoe
tot. drie reizen, de legerbede werd tellens verwij-
ld d , en ds lucht , in welke de lijd ■: verkeerde, was
door de nabijheid der altoos opend . .nde vensters,
even zoo zuiver en frisch , als de dampkring-
lucht.

In die afdeel ing, w .ann iz ever de genezing dezer
ziekte handelen za«, zal ik denuitüag mijner waarne-

min«

.mingen, welke ik federt de laalfte 4 maanden over d<*
behänd -Uiig van het koud vuur , gemaakt heb, als
een aanhangsel mededelen.

I3ij de lijkopening van eenen foortgelijken lijder, bij
wien de gehele uitwendige neus in koudvuur was
overgegaan , ontdekte ik de gewone verlchijnfelen , bij
de ontleding van eenen tij p/ms-lij der voorkomende,
namelijk liet bloed was buitengewoon vloeibaar en
dun; en zoo als de voortgang ( Prozess ) van het
kond vuur aan de neus, en de zwarte kleur duidelijk
kenmerkten, was hetzelve tot de neusbeenderen dóór-
gedrongen

De Zenuwkoortfige lijders waren dikwerf aan we-
derinßortingeii blpolgehca! , waarvan men veeltijds de
oorzaken niet kende ontdekken. IN iet zelden befpeur-

do men dezelve bij zoodanige lijders, bij welken de

#

herliellnig met bet' .kkimg tot de hoofdzaak, fpoedig
felieen tot Hand gekomen te zijn. De lijder had
reeds in zooverre eenc gunstige verandering onder-
gaan, da! zij vólkernen een fpoedig her Hel meerwaar-
fch ij n lijkheid kreeg; kortom ’er was eer* belangrijke
hap in de genezing gedaan, waarvan bet uiterlijke , het
uitzicht, de houding, c!e temperatuur on dc poïsfl*®
van den lijder ons eene voldoende uitkomst gaven*
De befindende beterfclrap koude 4, 5 tot 6 dagen du-
ren; maar plotfelirig hadden eene vernieuwde hitte,
bedwelming , ijling en alle kenteekenen eener
volkomene wederinfeorting plaats. Meermalen za-
gen wij de w- deriuoor ingen later on titaan , dit
wil zeggen, nadat de lijders zich alreeds in het lijd
perk der weder heiilelong bevonden.' Dil was vccl-

2 tijd*

/

I

— GS —

lij cis het geval bij zwakke, door vroegere ziekt eu
reeds uitgeputte lijders en voornamelijk wanneer
jiclit , venusziekte en kwaadfappigheid door kwik- mid-;
delen te weeg geh ragt , waren voorafgegaan

Wanneer de lijphus met deze oorfpronkelijke ziek-
ten vermengd, was , werd over liet algemeen de
volkomene berllolling zeer langwijlig ; fommigen lagen
5 tot G weken eer men eene volkomene fcheiding zag;
zij verkeerden in een aanhoudend gevaar van het le-
ven ; lagen half bedwelmd daar heen ; het hoofd be-
zwaard, de tong en huid droog, zonder veerkracht;
en na eene korte verademing , zag men de gezamen-
lijke toevallen der koorts met vernieuwde kracht her-
leven.

Bij fommigen hadden wederinüortingen zoo plot
felings en onverwachts plaats , dat men de veral-
gelegendite aanleiding daartoe niet koude ontdekken.
Dikwerf fclieen liet ons toe, als of er eene nieuwe
zelfsbefmetting had plaats gegrepen ; dit echter liet
zich Le minder vermoeden , naardien de meest werk
zame hulpmiddelen ter vermindering en geheele ver-
nietiging der finetftolfen aanhoudend werden in liet
werk gefield; hiertoe brengen wij, de aanhoudende
vernieuwing van den dampkring, door dc onverhin-
derde en in eene groote hoeveelheid toetredende zui-
vere lucht; de dagelijkfche, op onderfcheidene reizen
heerliaalde , afwasfehing van het gehele ligchaam , en
voornaamlijk van des zelfs haarige gedeelte, deaanliou-
deude vernieuwing van de ftroozakken, van het lin-
nen en beddegoed , en dc fpoedige verwijdering der
ontlastingen uit de zieke kamers; niet minder c
hunne verplaatüng uit dc vertrekken der meer gevaar-
lijke tijphus- lijders , in kamers door zulke lijders be-
woond, welke reeds in het tijdperk der vermindering

wa-

✓

— ü9 —

waren; en des m^ltegenllaande hadden er naar Even-
redigheid dikwerf wederinfiortingen plaats, zoodat ik
doorgaans op ió lot 20 herflellende lijders eenen we-
deringefiorten koude rekenen, ik moet hier noch bij-
voegen, dat deze wederinitortingen bij die lijders ,
door de gewoone , onbefmettelijke Zenuwkoorts , wel-
ke men als voortbrengfel van de geflcldheid des damp«
krings en van hot jaargetijde moest befchouwen , wa-
ren aangetast; veel zeldzamer werden waargenomen;
daar integendeel dezelve bij de wezenlijke befmettelijke
Zenuwkoortfen des te meer gezien werden.

Voorts verdiende het opmerking, dat bij fommigen
deze wederinßorlingen herhaalde reisen, fomwijlentot
de vierde en vijfde keer plaats hadden ; zoodanig , dat
de geheele ziekte tot de volkomene en fiandhoudende
herftelling eene tijdruimte vau 12 weken benoodigd
liad , gedurende welke zich het tijdperk der opklim-
ming en van den hoogden trap der koorts , tot drie
cn vier reizen toe, vernieuwden. Sommigen dezer,
lijders zijn overleden; de meesten echter gelukkig her-
Held, onder wier getal zich velen bevonden, die gedu-
rende 12 weken vijfmaal waren ingeftort. ik meen
waargenomen te hebben ; dat inftortingen dan het
meest plaats hehben, wanneer men met het dagelijks
herhaalde baden en was leben te vroeg ophoud. Vele
lijders , welke zich zelven nauwkeurig gade floegen ,
verfterkten dit gevoelen, en cv waren velen, welke
verzochten om van het baden een begin te mogen ma-
ken, naardien zij beweerden dat dit liet beste middel
ware om aan hunne toenmalige bctei’fchap meer duur-
zaamheid te bezorgen en inftortingen te verhoeden.
Sommigen beweerden zelfs , dat de laat ft e weder in flor-
tingen niet zouden hebben plaats gehad , wanneer men
met het baden «enen langen lijd had voortgevaren.

£ 3 In

7o

In^fevolge latere waarnemingen is mij gebleken, dat. do
te vroege voldoening aar. den te Hast , weke over het ge-
heel eene zorgvuldige onthouding van ai Ie vaste voed-
fels, 2,3 tot 4 weken, gedurende de behandeling moest
voorafgaan , het nuttigen van brood , van vïeescii , viscli
tot veelvuldige wederinjiortingen gelegenheid gaf De
lierliel lende lijders kregen dik wei! eeue buitengewo-
ne»! begeerte naar vast voedlel, en zeker waren we-
derinllortingen (Ie gevolgen , zoocha men b in toe-
liond, hunne trek naar welgevallen te voldoen ; men
kan derhalve hierin niet te omzichtig en niet te iireng
te werk gaan.

De fcheiding der ziekte , kwam bij de meesten lang-
zamerhand tot /land. Nadat de koorts 9, 11, 4 da-
gen niet hevigheid had geduurd en men de meest
Vermogende middelen krachtdadig had toegediend,
volgde eene gelukk ge ieho din ; der ziekte. JLeue duur-
zame belerichup der zidJe der hersituen , der gefeld-
lieid van het gewaarwording - vermogen; en der hou-
ding van den lijder , gaven ons het eerst hiervan de
meest voldoende bewijzen ; want over het algemeen was
de vermindering der warmte en de verbetering van den
poisllag een l iter gevolg, ilet tijdperk der fckeiding
bepaalde zich doorgaans Lot onderfekeideae dagen,
veeltijds tot den 3deu 4dcn of öden dag; naafloop van
welke men eeae gcneele beterfcliap in het gcILcl niet
koiide in tw.jfe! erken meermalen werd hiertoe een
langer Lijd vereischt Met eiken dag belpenrde men
eene zeer geringe beterfcliap, tot dal de koortsver-
ttunuering van tijd tot lijd die» trap bereikt had-
den,

'I

den, welke ons niet meer aan eene volkoinene ' fier-
ftelling liet twijfelen. Thans hoorde men de zieker!
meer klagen clan te voren; zij gaven befelieid van hun-
n vorigen tc( 'l,: ■ t ’ , waren zich van de tegenwoor-
dige omlUndigheden volkomen bewust, en klaagden
over de lievige werking van Iet koude water; nu
was In -i' blik bedaarder en opgeruimder, de polsflag
minder fnel en meer opgewekt , bij zulk eenen zaïneti-
ïooj) van toevallen was veel hoop , nogthans echter was
men van de hevhelliug niet verzekerd; nog altoos
was eene verergering mogelijk, naardien de dagelijk-
ielie ondervinding leerde, dat fomw ijlen reeds na ver-
ionp van weinige dagen, het leven in wezenlijk gevaar
koude gebragt v/orden.

Zeldzaam kwam de volkomene fchc-iding der koorts
binnen weinig uren tot fland, zelden nam de gelieele
'lekte eene fcheiding gedurende eeneu nacht; fomwij-
len echter vond dit bij zoodanigen plaats , welke na voor-
afg. inden welhand eensklaps, door de befraetting
weiden aangetast. Spoedig zag men hevige koor tien,
en razernij ontllaan. Men had banden nodig , om
de lijders te bedwingen, het aangezicht werd rood,
de polsilag voT, rad, en fterk ; dadelijk opende men
een ader, liet bloedzuigers aan het hoofd leg-
den , maakte gebruik van de koude baden en be -
gietingen ; er ontlboud eene neusbloeding en de
ziekte werd plotfeihig geruit; de lijder gevoelde zich
rasch als op nieuw geboren, en van andere genees-
middelen maakte men verder geen gebruik. De ijliug
was daarbij zoo aanmerkelijk, en liet Herfengeftel daar-
door zoo Ilcvk aangedaan geweest, dat de lijder Aan
zijue vorigs omhand ïgheid, en van al hetgeen met
hem te voren had plaats gehad, geene bewustheid had.
Waar het bel o o ia der ziekte^ langzaam was, en wel 14

11 4 tot

tot 21 dasen daartoe gevorderd werden, waar liet be-

O O

gin zachtaardig en de ontwikkeling traag waren, waar
reeds vroeger een zwakke loeiland of eene' volkomene
zicktev'orm waren voorafgegaan, waar de krachldacug-
11e middelen zeer langfaain werkten, in alle zoodanige
oinftandig lieden kwam geene volkomene fcheiding tot
ft and ; maar hield de beterfehap eenen langzamen tred ,
zoo als dan ook de lijders bij eene neiging tot een do-
delijk uiteinde, ongelijk langer als de andere kondeu
blijven leggen , eer zij ftierven. Op deze wijze ftier-
ven verfcheidene , nadat zij liier nog (i tot 7 dagen
h m leven hebben gerekt; zij waren echler bij hunne
komst in het ziekenhuis , reeds in eenen fterveaden
toefland, welke ook lot den volkomen dood onver-
aiiderl jk dezellde bleef, ut ware liet ook dat men de
meest vermogende middelen ol geene derzelven toege-
diend had.

Meermalen badden er fiof eerplaat fingen plaats , roor-
narre'ijk onder de gedaante van verzweringen , ontlte-
kingen der oor en hals klieren ; oogontfteking , ont-
fekitig van bel llokdarmshoofd , der hichlbuis en der
longen, welke de lijders een nieuw en grooter gevaar
h® okkenden. Gedurende de ontwikkelins van deze
plaat lelijke ziekten, werd lomwijien de algemeene
koortsachtige, toeft and beter, en niet zelden werd dit
voor eenen korten tijd achtervolgd door eene aanmer-
kelijke vermindering der, met dc hersfenen in een 011-
middehjfc verband llaande toevallen; deze beterfehap
was echter met betrekking tot de Zenuwkoorts, hij
fommigen van geenen langen duur. "Waar de verette «
ring plaatshad, was dezelve buitengewoon traag of
hield plotl'eling op, of in plaats van etter werd eene
iciwreufe fiof geboren, en er onlftond koudvuur;
waardoor fommigen zoo uitgeput werden, dan de in-

9 fland-

ftaudhouding van Let leven , met vele moeijelijkheden
vergezeld ging.

Het meest* ontdekte men de ontliekingeu der Oorklie"
ren, meermalen aan beide zijden, welke na de aan leg-
ging van prikkelenden omflagen en inwrij vingen, zeer
moeijelijk tot verettering konden gebragt worden. In
ibmmige gevallen was het doenlijk om de Etteru’ording
( Eiterungs procesf ) te bevorderen , maar bij de mees-
te lijders zonk het gezwel plotfeling in een, nadat
eene geheele uitputting der krachten had plaats gehad,
wier doodelijke uitwerking men door geene middelen
liad kunnen verhoeden.

In de laatlle maanden van het j aar 181 3 en in de eerlte
van het jaar 8 i 4 , hadden de roosachtige , met builen , in
de gedaante van bloedvinnen , vergezeld gaande ontßekin-
gen plaats ; welke men niet zelden aan de armen en beenen
opbel einde der ziekte , als ftofverplaatfende verfchyu Te-
len , waarnam , welke fomwijlen den dood voorafgingen ,
dezelve mogtcn nu den voortgang van het koudvuur
doen ontdaan, of' in hunnen ooiTpronkclijken ontlle-
kingsvorm ftaande blijven. Deze bedenkelijke foort van
Jiofv-erplaatftng , welke met de ontllekingen der klieren
in de Pest eenige kennelijke overeenkomst heeft , be~
fpeurde men doorgaans bij zoodanige lijders, welke
in eenen zeer verwaarloosden ftaat tot ons gebrast
werden. , en dikwerf niet langer dan 3 of 5 dagen leef-
den. Eene doelmatige geneeswijze , van welke men
zich tijdig genoeg bediende, fchijnt ons toe het ont-
daan van dezen hoogst bedenkelijke vorm te kunnen
voorkomen.

De Lijkopeningen. De verfcheidenheid der
toevallen, van het beloop, de wijze van flerven

74

ut vevirenginren met veelvuldige plaatfclijke aancToe-

J U O i. S

ningen deden in mij het vermot .en omilriun, dat w ei-
lig t de lijkopeningen eenig licht ov er de ve; ' ebeiden-
heid dezen zieh te, 'en over liet beerb diend aandeel
v.m fommigen organen, met bctr-.kking tot hunne
niwendi .e «efteklheid , zoude;: ver! ' • ’ -ii. «

O w '

i ) De uitwendige vorm en kb w der Typhus - lij-

ken waren van oene zeer onderf. beideno roet. uiig-
lieicl ; bij fomruigen was het aar gericht rood en ah ge-
hluukel , hij de meeslen geelachlig , groengeel, bij an-
dere wederom eene gele kleur a i k -ree; veren, befpeur-
de men echter op vele pl aal Ten , bruine en I lauwe
vlekken, welke m-rh nu i hu, bijna gein • ~t
vertoonden, doorgaans ontdekte men op de oppervlak-
te bruine vlekken. De roode vlekken , gstec.iien , cn
l’t repen koude men nog aan de iij’.cu ontdekken,
h'mmigen ware . helder rood, de meeslen dqnl i rood,
en anderen. bijkans zwart. Die y x\ Ten aan welke
taaid ia en fj eh« ■ ^pleisters hadden

»eiere r ,v . :

u »

jonden zit

/ü

uo:ikc‘.

.•let .

, cn

op k.'iim’p

plaalfen

z\

vartac!

j * TV* *

L Jdij de

.'.Oil

was de b ik

li i- L bij:

.cv

.,aP .o* *

* » i>

. dit

anders dikv/e

rl het g>:

va

L bij i

1-

Z .

fiuwkoo r L

-lijnt Le

u; het

minst zagen

wij

dit

ve; ic.iijrdc' b

ij zoodani

>ge

lijder

s, welke pl o

“g>

en zonder kenteekenen van eene bijzrne aandoc .ring
der werktuigen tot fpijsvertering : d or de Zenuw-’
koorts aangetast. Hier ven. Hij vele ijken ontdekte
men uitwendig geene leekeneu, welke den aart der

voorafgegane ziekte lieten » .• cd

2 ) .Ve holligheden des ligehacun», a , In de holte
van he . I ontdekten wij even min in het oogloo-
pemle afwijkingen , als in de lijken van, aan gewone
onbeimettoljjke , Zenu wkoom overledene lijders. De

vorm

-5 —

vorm, de kleuren geile kl heid der gi’oole en kleine
hersfene;f waren niet buitengewoon veram' . rd, ten
minsten cp verre na niet zodanig, als men naar even-
redigheid van de grooLe medelij J. au. Iheid, waarin de
hersfenen in deze ziekte delen , zonde hebben moeten
verwachten. Het meest heipeiirden wij ce:.e aanmer-
kelijke opvulling der /aten van dit bewerktuigd deel,
( ergan ) met bloed; alleenlijk echter van de aderlijke
vaten, maar nimmer eene zoodanige roodheid van do
zelfsltandigheid der hersfenen , zoowel vän den bast als
van de mergacl . i ige 1: ohe , dat .men cen,e vooraf plaats ge-
had hebbende Ontfieking had kunnen vermoeden; in te-
gendeel vertoonde ons de kleur derzel ver natuurlijke ge-
fteldheid. liet bloed in deze vati n aanwezig was zoo
dun, waterachtig en ontbonden, dat hetzelve fee! en
geheel naar ons toevloeide, wanneer men bij de door-
knede der laags wijze gedeelten der hersfenen, met
het ontleedmes derzelver vaten doorkliefde, in de hol-
ligheden der hersfenen ontdekte men dik werf eene groo-
tere hoeveelheid water, als in den natuurlijken Haat,
( normaizujiand ). in fommige lijken was de hoeveel-
heid daarvan zeer aanmerkelijk , nadat gedurende eeni-
ge dagen voor den dood eene fbporevje gnfteldlieid
was voorafgegaan; daar in tegendeel bij andere , de hoe-
veelheid van waterzoo gering was, dat dezelve na.uiwe-
lijks ir aanmerking kwam. Zeer zeldzaam belpeur-
clen wij dooi gezweet' bloed , zelden wijachtige of geieij-
achtige vloei flohen onder de dunne liersfen -vliezen , zoo
als 3nen dikwerf in de andere holligheden ontmoet,
wier organen te voren zich in eenen f aal. van ontfieking
bevonden. £ij lijders aan Typhus iet er odes overleden ,
was het vocht in de holligheden der hersfenen geel , dik
werf zeer donker gekleurd; in fommige lijken was het

har-

\

harde li'era jenvlies 200 lierk met bloed opgcvuld, d at
men liet bijna voor eene gdeeitelijke ontheking derzelve

koude boude ; dit vlies echter was niet dikker, niet ios-

*

fer van maakfel als in den natuurlijken baat, en was
fwi miniten op verre na niet te vergelijken met het
onlhoken borstvlies.

b De borstholte ; ilet bloed in hel hart en in de
groote vaten aanwezig, was in alle gevallen van eene
walerachtige en onlbondene hoedanigheid; vertoonde
bijkans gene ftolbare lympha , had eene 2 wart achtige
kleur, en dunne gelieldheid. Het hart en de groote
vaten waren niet onLüokeu, ook niet bovenmatig niet
bloed opgevuld, zelfs bevatte over bet algemeen de
voor/ie holligheid van liet Hart eene geringe hoeveel-
heid bloeds. De longen waren flap, verflenst, met
lucht en dun bloed gevuld, de borstholte ledig, en in
liet harte zakje eene matige hoeveelheid waters voor-
handen. Jn fommige lijken waren de longen , het
ii rottenhoofd en de luchtpijp, ontfi oken : bij andere
alle deze delen tevens aatr odaao, bij fommige was het
borstvlies ook in eenen . aU van ont. eking, waarbij
men tevens inde horstholte gedeeltelijk lympha, g<y
deeltelijk waterachtige of etterachtige vh
vond. Jn c, lijken waren de longen, op

verfehl I leucle plaat 'en . .......

heid, en fomwijlen v< eyeo

als eene ontbonciene milt koude lijn \v.'in,eu, donker-
bruin aai». Leur , zv artachtig , h mwi; i en geheel zwart
en van eenen brandigen reuk vergezeld. Somtijds was
de zelfsbandigheid der longen, op onderfcheidene plaat-
fen , van een vast weef] el en zu- aar, en ontdekte men
goene Jporen van luchtblaasjes. Bij fominigen ontwajtr-
de men de begin feien eerer wezenlijke veretterin * ,
welke bij anderen wederom eenen volkomenen trap

had-

had bereikt; ook hier en elders door erne ruime uit*
zweting de fcheiding had tot ftand gebragt. Zoo
als in eene ware ontüeking der longen .waren ook hier
deze delen der longen foortelijk zwaarden als liet wa-
ter, doordien een afgefneden linkje daarvan in liet
water geworpen, dadelijk naar den bodem zonk. In
fommige lijken vertoonde zich de longen aan liet bo-
veneinde, hard en knobbelachtig; een ziekte toefUnd ,
welke misfehien reeds te voren kon plaats gehad heb-
ben, waarbij dan de lijders door de bijkomende ze-
nuwkoorts fpoediger bezweken, hij fommige lijders
had deze ontfleking der longen, van het ürotlen-
hoofd en van hét borstvlies , eerst gedurende liet laat-
lïe tijdperk der ziekte plaat s ; daarop volgde zeer fpoe-
dig eene uit. zweting en verlamming, en eindigde nu do
ziekte als eene üikzinking ( catharrhu» fujjbcativus ).

c) Ds Buikholte ; In deze holte vertoonde zich de
ge Held heid der ingewanden zeer onderfcheiden , het-
welk men naar het verfchil cler toevallen, welke aan
het meerder of minder aandeel der werktuigen tot
de fijs vertering waren toe te Ichrij ven , vooral konde
verwachten. Het verdiende oplettendheid, dat men bij
lommige lijken in deze holte bijna geene bijzondere
afwijkingen konde ontdekken; voornamelijk bij de zoo-
danigen , die na eenen fnellen alloop van deze be-
fmottelijke koorts, ras bezweken, hij dezen vond men
dikwerf bijna niets, dat cenige opmerking verdiende,
niet eens de gewone verzameling van lucht in de dar-
men , welke men doorgaans bij den gewonen typlius , na
een tijdverloop van 14 tot 2r dagen aentreft; even
min de gewone bruinachtige en paarfehe kleur der dar-
men, als of een beginnend koudvuur had plaats ge-
had; in tegendeel was de kleur der darmen, in deze
gevallen, bijna natuurlijk, De overige werktuigen der

¥;s~

vertering vertoonden evenmin aanmerkelijke afwij-
kingen van hunnen gezonden Haat, offchoon men de-
zelve zeer maiiwkearig onderzocht; dit. is betrekkelijk
tot de kleur, den vorm en de gefteldkeid van de
maag f der Lever , van de midi en van de a [vlees di-
ktier. De delen , buiten liet Bui kvücs gelegen, bene-
vens de grote bloedvaLen, lieten geene bijzondere ver-
anderingen blijken, welke men als oorzaak of uitwerk-
sel der Zenuwkoorts koude aauzieu. De ziekte had
in dit geval het leven van. lief kooger gevoelig Hel-
le l zoo oniuiddeiijk en hevig aangetast , dat de
dool Ppoedger volgde, eer nog de uitwerking op
de bewerktuiging ( organifation ) der reproduktive
delen, tot de nog aanwezige zauiemielling en vorms-
verandering, koude plaats hebbeu, naardien de on-
dervinding ieert, dat wanneer de ziekte eenen lang-
hamen tred houd, mert deze febijnbaar gezonde ge-
Ileldheid van de organifatie der darmen enz., niet kan
waarnemen. In delijken dezer yp/::*s- lijders ontdekte
men over het algemeen zoo weinig, dat liet vol ft rekt
ondoenlijk was, hieruit van den aard der vooraf plaats
*jGhad hebbende ziekte, een hellui: te kvurzen alleiden.

r>

Jn meer andere gevallen wazen de "wijkingen der
organif alie van de buiks ingewanden me. r m heL oog
loo pende.

Niet zelden waren de inwend-ge rocken der maag-*
ontftoien en dikwerf drong deze ontltekiug diep in de
zelfllandigheid van de maag. De lijn 'le bloedvaten
vertoonden zich als opgef polen, vormden hoogrood*
vlakken, welke op fommigen plaatfen donkerbruin,
op andere zwartaciitig waren , zoo als bij het begin-
nend koudvuur. In zoodanige ge v allen had men zich
vollirekt niet van leherpe ol' doordringende midde-
len, noch van aftrekiels ol’ van den Phosphor be

dicud

79

#

dieud , hetwelk misuluen niet overbodig is , 'om er mel-
ding van le maken. Sommigen dezer lijders hu» ir-
den gedurende de laat Re dagen voor hunnen dood,
veelvuldig gebraakt, lom wijl en na de toediening var.
dranken, van melk, bier enz., een worgend gevoel l>s>
ipeurd, en echter was de aer? doening der hersfeiten
le groot , dan. dat zij over pijnlijkheid ko den klagen.

In fommigv. gel a den .raven ook de 'Darmen . voor-
namelijk de twaalf vingerisedarm , en de verdere gedeel-
ten van de dunne darniei • , op fominige plaat Feu
ontfidfsen; meestal echter oppervlahMg , in welke ge-
vallen dan ooi: de inwendige rokken der maag tevens
in de ontdek’ ’g deelden. i3ij verfefceidene van dez«
lijders belhor- e men in de laat/ie oogenblil.ken van
lmn leven, de reik ójn telen van veelvuldige wor-
gingen , btaüngen, hik, hevige b pen .r.et ont*
JasLingen v. u ■■ ;<;V 'groene RoSèn. - -De dikke Dar-

men waren reu; ier

door oiitlie'urjg aangedaan. Dij

de zocrkinigwt, die tot over den '4eer dag, en zelfs tot
den ‘2 ; Ren hadden gelegen , w cir*vi (I-c ze delen donker-
jbruih of blaknwachtig gekleurd , fterk met lucht op-
gevuld, o< k ou’dovbr. nen eene kennelijke cntfi.eking
en veric;.dju.'rdcn. va : i;ov dvnar , welke men geduren-
de hun ïwen niet konde vermoeden , naardien deze
lijd no aa'nb.oudendè bedwelming lagen ‘f en zoo

als vele andere, die gein klug borrelden, door eeiicn

tegeuwiiilgeu buil' loop gevaarl: jf. waren aangetast.

De Lever , wier 'dikheid mij hij de veelvuldige
vermen,..’ n • o . i oovalïoa »an geelzucht, bijzonder
verdacht voorkwam , ontdekte juist het minst eeae
kenn-'"’'.', ver;- ’wl n in derzelver bewerktuiging na
den- dood. Dcvzeïvcr gedaante, Meur , hoedanig -
heid', waren over het geheel natuurlijk geh el cl.
IS immer befpeurde ik eene volkomene ontliekmg

van

van liet inwendig weefTel , nimmer eene verette-
ring , noch inwendig, noch oppervlakkig, waarin
zoo dikwerf de Leverontfteking eindigt. Enkele rei-
zen befpeurde ik in de lijken van lijders , die aan
eene heete Zenuwkoorts met geelzucht, ( typhus icte~
rodet ) waren overleden , op fommige oppervlakkige
plaatfen geringe teekenen van eene roosachtige ontfte -
hing; nogthans vond men in deze gevallen, ook
fporen van Maag en Darm ontßeking.

De in de blaas opgehoopte Gal, was doorgaans in
eene aanmerkelijke hoeveelheid aanwezig, daarbij zeer
dik, ve~l gelijkende naar lijroop , buitengewoon don-
ker, lomwijlen zwartachtig groen, veeltijds grasgroen
en veel overeenkomst hebbende met die vloeilloli'en ,
welke door braking of buikloop werden ontlast. De
buitengewone opvulling van de Galblaas, was over
geheel zichtbaar , en ik herinnere mij, eenen gelijk foor-
tigen toeftand bij dusdanige lijders, dikwerf ontmoet
te hebben, welke aan ontßeking der maag en darmen
overleden: b. v. bij kraamvrouwen, wier doodelijke
koorts met deze ontliekingen zeer naauw verenigd was.

Veeltijds was de werking der Milt kennelijk ge-
hoord. Dit ingewand was opgezwollen , vaster van
.maakfel als in den natuurlijken Itaat, doorgaans zeer
week, ligt vrijfbaar, fomwijlen ontbonden, openge-
barsten , zoodat eene aamnerkelijkelijke hoeveelheid
bloeds in de holte van den buik was uitgeftort. Het
inwendig bekleedfcl der milt was fomwijlen aan-
merkelijk verdikt, hetwelk men als uilwerkfel eeuer
plaats gehad hebbende ontftekiug koude aanmer-
ken. Zoodanige uitkomsten der lijkopeningen , maak-
ten mij op alle die toevallen opmerkzaam, welke
zich als min voldoende , dikwerf vermomd ken-
teekeflten eener ontftekiug van de milt fchenen te

kenmerken. Veeltijds gebeurde liet dat door eer:e tij-
dige aan legging van vele bloedzuigers in de millftreek,
en een zorgvuldig gebruik van warme ftovingén van
azijn, met een aftrekfel van fpecerij achtige kruiden
vermengd , de beginnende ontlteking verdeeld werd.
Hiertoe breng ik het geval eener voorspoedige herftelling
van eenen man 5 die door eene hevige Zenuwkoorts
-•Aangetast zijnde, dagelijks eene aanmerkelijke hoeveel*'
heid bloeds uit de neus ontlaste. Zoodra deze bloedont-
lasting ophield, vertoonden zich de toevallen der milt-
ontfteking, de lijder kreeg aanhoudende pijn in de
millftreek, dit ingewand zwol op, er kwamen veel-
vuldige brakingen bij, en de lijder bevoiid zich in ge-
vaar van zijn leven. "Vele lijders hadden wij reeds
na zulke toevallen hun einde zien naderen, echter
werd deze lijder, onder het gebruik der even genoem-
de middelen, nog gelukkig lierlield. De reeds aange-
haalde daadzaken , dat in vele gevallen eene aanmer-
kelijke uitliorting van bloed ii.it de ontbondene en
open gebersteii milt , in de holte van den buik had
plaats gehad , bewijzen al verder , hoe veel aandeel
dikwerf dit bewerktuigd deel aan deze koorts neemt;
liet welk te meer Waarlchijnlijklieid verkrijgt, naardien
ik in fommige dezer gevallen bepaaldelijk heb aange-
toond, dat de lijders voor hunnen dood, aan deze Ze-
nuwkoorts, zich volkomen wel bevonden, en men bij
gevolg niet konde vermoeden , dat vooraf eene fiepen-
de ongefteldheid van de milt konde plaats gehad heb-
ben.

De gevolgtrekkingen der , federt de laatlie maanden , in
het werk gehelde ontledingen der lijken, Hemmen niet
deze vroegere volkomen overeen. De reeds gemelde ont-
ftekingen lieten zich veeltijds zien, de ontflekingen in
tegendeel der hersfenen en derzelver vliezen waren

£ ze} d-_

t

82 —

zeldzaim , ongelijk veelvuldiger ontmoete men op hoopm-
aan water in c!e holligheden der Hersfenen onder
liet tent vormig uilfpanjel der Kleine Hersfenen , en in
de holte van heb Jtluggemerg. Veelmalen ontdekten
wij ook eene zoo aanmerkelijke opzetting en zwelling
van de milt, dat men niet alle waarschijnlijkheid Jon-
de vermoeden, dat gedurende de ziekte ceno ontlLe-
Uugachlige gefiel d Leid moest plaats gehad hebben.

Naardien de ziekte voor het naast dynamisch is ;
en zonder twijfel aan het Hert /en en Zenuwgeßel be-
hoort, konde men niet wel na den dood eenigen in
het oogloopencle veranderingen, in deze tieten verwach-
ten. Dat er ziekelijke veranderingen in de bewerk-
tuiging dezer delen daardoor levens geboren worden ,
kan men niet betwisten, echter zijn dezelve ie lijn om
na den dood door het ontleedmes te kunnen worden
ontdekt. Even min, is hat aan twijfeling onderwor-
pen, dat dit eigendonimelijk lijden der hersfenen, en
van het ZenuwgeRel eene gelijktijdige verandering der
dierlijke Hoffen, cn derzelver menging lol voorwaar-
de maken ; het is echter tot dusverre nog verborgen,
waarin deze belemmering der menging befiaat , welke
Holle de bovenhand hebben, en welke ontbreken,
welke belemmering oorfpronkelijk ( primitiv ) en wel-
ke de gevolgen ( konjecutiv ) zijn.

Door naarfporigen echter hebben wij oKldekt , dat de
h«( met lelijke Zenuwkoorts met den gewonen, niet befmet-
tclijken typhm zoo als met anderebefmettelijke koort'en
•v. de Pest, de Pokken, de Scharlaken koorts enz,
overeenftemmende , niet altoos aan het Helfe! der Ge-
voeligheid alleen gebonden zij, maar in tegendeel ook

op

op andere delen van het geitel haren werkkring kou-
de uitbreiden , en voornamelijk doen ontüelien V cel-
lij ds fcheen deze vrefelijke kwaal, en wel liet meest
bij derzclver welbewezene kwaadaardigheid, zich als
eene zuivere Zenuwkoorts voor te doen , en door eene
algemeene verlamming liet leven te doen ophouden,
zonder nogthans eenig deel tot den trap van onthe-
king , verct tering of koudvuur, bij voorkeur, aan te
tasten , naardien bij de ontledingen van zoodanige lij-
ken , welke ongemeen Ipoedig overleden , niet liet mili-
tie ongewone in voornoemeje holligheden ontdekt
wierd. In fommige andere gevallen was de vermeu-
<diw met lonsontftckins hersfenvlies-onhcking , milt,
maag en darmontfteking niet te miskennen, zoo als
men ook niet zelden, gedurende het leven , reeds de
vermenging met dc ontfteking der oorklicren, bloed-
zweren, roos en het van zelf ontüaand koudvuur der
ledematen kennelijk befpeyrde. In gevolge mijner. waar-
nemingen kan ik niet te beweren, dat de Zenuw-
koorts altoos eene ontfteking der hersfenen verouder-
field , hoezeer ik het wezenlijk aandeel, hetwelk het
Zenuw cn hers Ie n geitel aan deze ziekte heelt , niet kan
betwisten. Even min moet men veronder II ellen, dat
de Zenuwkoorts altoos in eene ontfteking der long,
of der darmen behaal: , naardien deze verwikkelingen
( Jcompofitionen ) niet doorgaans , maar alleen in enkele
gevallen, en gemeenlijk als opvolgende ( konfecutipe')
afwijkingen worden waargenomen.

Dat de haat der geelzucht , welke men zoo dikwerf
cn tevens zeer boosaardig waarnam , en die in gelijke
verhoudingen bij de gele koorts zich deed kennen,’
niet als een voortbrengsel der leverontheking is aan-
temerken, maar veeleer als uitwerking eener ziekelij-
ke vermeerdering der affeheiding van dit bewerktuigd

F 2 heel

deel rerfchij at , is ecu gewigtig re Pul taal , bij de on:"
Jeding der lijken. De oorfpronkelijke ziekte was onder
zootfanigen vorm nerveus , en liet denkbeeld eenevgaslri-
JcJie complicatie , in den gewonen zin van liet woord,
bragt ons 'geenen voetklap verder. Braakmiddelen b rag-
ten geeiïe verandering in den toef! and le weeg, op los-
tet nie middelen waren vruchteloos; ontlasting bevor-
derende middelen , welke fommige lijders als Iraismid-
deltjes beproefd hadden , dikwerl onverlchillig, ja (buis
gevaarlijk. Veeltijds waren de teekcnen der geelzucht ,
het braken en de buikloop de kenmerken der ontlie-
king van de maag en der Darmen ,• eene vermenging
welke men volftrekt met de gewone a ittig ast rijche ge-
neeswijze niet koude beftrijden.

Het waren wezen der Zenuwkoorts is ons even min
onbekend, als wij hetzelve van eenige andere ziekte
kennen, dan dat eene verdere opl'poring daarvan als
overtollig zoude kunnen worden geacht. Jk wil de
waardij der aanwijzingen , welke men hierover heeft
bekend gemaakt, en die zonder uitzondering het ken-
merk der dwaling onloogchenbaar met zich voeren, on-
aangeroerd laten ; ik vermene echter liier op die daadza-
ken opmerkzaam te moeten maken : dat liet voornaam-
11e berust in de opneming en ontwikkeling ( Hepro-
duktion ) van oen eigenaardig dierlijk vergif , waai -
van ons het innerlijk wezen volftrekt onbekend is,
zoo min kan ook waardij der geneeswijze worden mis-
kend, door welke wij de uitwerkingen van deze dier-
lijke vergiftiging weten te beperken. Wij zouden ons
intuslchen op eene meerdere zekerheid daarvan kun-
nen beroemen, wanneer wij de innerlijke uitwerkin-
gen van dit tegengif meer van nabij kenden , maar
Helaas! het is er nog verre af, of toekomstige nafpt*-

nu-

1

— 85 —

ringen, deze moejelijke opgaven. in een helder daglicht
zullen plaatfen ?

De Geneeswijze. Die geneeswijze , welke i n
de maand Februarij van het jaar 1 8 1 3 als de meest-
voldoende bevonden werd, deed zich, over het alge-
meen , ook als zoodanig kennen in de maanden
Maart, April , Meij , Junij en in de volgende
maanden van hetzelfde jaar. Door deze genees-
wijze hebben wij zeer vele Zenuwkoortfige lijders
fpoedig en gelukkig herüeld, tot wier herflel bij hun-
ne komst men te minder hoop voede, naar mate men
de zieken langer tijd aan zich zelven had overgela-
ten, en deze toevallen van uitputting, ontmen-
ging, ja zelfs van liet koudvuur reeds hadden plaats
gegrepen. Sommigen konden wij wel is waar niet be-
houden, en echter kwamen drie vierden van deze lijders
in eenen zoo deer »i is waardige n toeüand tot ons, dat
men dezelve bijna als Donden konde aanmerken , en ook
grotelijks de wezenlijke kenteekenen van eenen aanna-
derenden dood met zich droegen. Dat dit in der daad
het geval was, blijkt reeds daaruit: dat verre weg de
mees ten niet maar eenen korten tijd, en over liet ge-
heel maar 20 , 3o , 5o , tot 1 00 uren hun leven konden
rekken, ja dat fommigen werkelijk reeds dood waren a
oi dadelijk na hunne komst hel leven eindigden.

liet is in de natuur der zaak gelegen , dat eene hoogst
gevaarlijke lieete ziekte , wier bedenkelijke ontwikkeling
tn opklimming men tot eene during van 10 dagen
niet konde verhinderen, zeer moeijelijk in de nog
overige 4 tot 5 dagen kan lierfl ellen, ik moet der-
halve eenige tot de onherftelbare .lekenen, welke reeds

F y ii*t'

8G

het tijdperk der meest mogelijke hoogte hadden be-
reikt , en eer zij op die hoogte waren , geheel, tn al
fchenen verwaarloosd te zijn, van welke men echter
nog fommigeu zoude hebben /kunnen behouden , indien
men in de eerlie 4 Lot b dagen der ziekte eene meer
doelmatige behandeling had bewerklieliigd. hij ve-
len zoude dan, naar alle waarschijnlijkheid, de koorts
deze gevaarlijke hoogte niet bereikt hebben. Tqt liet
getal van zoodanige lijders brengeik die genen, aan wel-
ke men met de ueste inzigten, om het zinken der
krachten te verhoeden , de meest verfchillende midde-
len had toegediend, maar zijiie aandacht niet had
gevestigd op de vermindering der buitengewone wann*
te^ontwikkeling van /iet door de Zenuwkoorts aange-
tast ligchaam ; op de ajlciding der bloed ophoping in
de berufenen , op dat len onderbrengen en vei hoeden
van beginnende ontjlckingen van inwendi _>e edele orga-
nen ; op de reiniging der gehele Huidoppervlak te , op
de verzwakking der fmetfioj -bereiding (kontagions pro-
ces) in de huid ; op de verhoeding van het doorleggen
en van het koudvuur.

Sommige lijders veifpreideu in de zieken kamers,
zulk oenen Herken muskus-geur; dat men daaruit go-
maklijk de vorige behandeling koude na gaai*. Sommi-
g'*n vertoonden aan hunne ligchamcn 1 .aan we vlch\e.j ;
de plaatfen aan liet heiligbeen welke zg: 1 .ddeu door-

gelegen , waren koudvurig, en doorgaans lu erven zij
na verloop van eenige dagen na hunnen komst; an-

deren wederom, in eenen niet minder bedenke lij ken
liaal. herwaarts gevoerd , had men uiet zeiden kor»
te berigten en voorfchrifien mede gegeven , waaruit
men koude belluitcn , dat er eene menigte opwekkende

middelen waren toegediend, en dat des uiet togen 1 taande
kfct klimmend gevaar der ziekte niet koude 11 worden

vei-

$7

verhoed. Even min on! brak het ons 'aan gelegenheid,
om te kunnen waarnemen , dat de gewone opwekkende
geneeswijze, ten gevolge van welke men de V aleriana ,
Angelica , Ar nie a , Serpentaria , Campher , Moschus ,
en H rjn had toegediend , in de befmet telijke Zenuw-;
koorts die thans heersehLe, meer nadeel dan voordeel
had toegebragt , en dat fommige lijders, wier aan-
komst in liet ziekenhuis vertraagd werd, hoewel gee-
ne geneesmiddelen gebruikt hebbende, ol' aan wier
iierftelling men niet gedacht had , nogtkans volkomen
herltelden. Hetzelfde had ook niet zelden bij de zoo-
danigen plaats, welke men, voor dat zij in het zieken-
huis werden opgenomen , op den raad van eenen.
Geneesheer ol' Heelmeester, een ader had geopend.

.Da Geneesmiddelen , welke zich in deze Epidemie als
bijzonder werkzaam deden kennen, waren voornamo-
lijk de volgende:

De ßaden: de lauwe baden bij eene minder war-
me en gevoelige huid, de koude baden bij eene droge
en liebte huid , de begietingen en fiortbaden , nu eens in
eene droge kuip , dan cens als warme ligchaams- baden
( na de reeds aangehaalde verfcheidenheid der om-
ftandiglieden , ) bij hevige graden van bedwelming,
ïjling, llaapzucht , en liet Druipbad , waardoor
derzelver werkingen nog meer werden verhoogd ;
alle deze bevestigden volkomen het voortreifelijk»
nut van hunne te voren reeds geroemde uitwer-
kingen. Ik kan zonder de minde overdrijving verze-
keren, dat vele echte en hoogstgevaariijke typhun- lij-
ders alleen aan deze middelen hunne volkomene her-
ftelling tc danken hebben. Er is geene de minde Iwijf-
fcling of de werkingen van dit veelvermogend middel,
hebben in vele gevallen de herllelling alleen bei! ist. De
dagelijkfclie ondervinding leerde ons, dat derzelver

E 4 jer-

A

vermogen ie grooter, en derzelver uitwerkingen te wel-
dadiger waren , naar mate men zich van dezelve vroe-
ger bediende , en langer tijd daarmede aanhield.

tfij alle nieuwa.iukpmende zieken bediende men zich
lieL eerst van de lieiiügi - baden , hetwelk te nood-
zakelijker werd geoordeeld, naar male het vermoeden
der belinetting grooter was. Deze baden verwijderden
den eigenaardigen , hoogst onaangenamen reuk der
huid uit walend ug van deze lijders , dezelve zuiverden
de gelicle huid van vuile floHen , welke men, zoo als
bekend is, bij behoeftige lijders niet zelden aantreft.
De zieken werden door deztive meer opgewekt, op-
geruimder, en zelfs bij zoodanigen , wier ongelieldheid
minder hevig was, veroorzaakte zij niet zelden eene
ZOO gunstige verandering, dat men eene volkontene
heterfchap, door dit middel dadelijk bewerkt , niet ge-
heel en al konde miskennen. De huid gevoeliger en
matig warm zijnde, bij de gewone toevallen eener
Zenuwkoorts , bij hevige ijlhoofdigheid , bij eene begin-
nende vochtige huid, kleverig zweet, bij aanwezige
kenteekenen eener ontlleking van eenig inwendig deel,
hij hevige brakingeu en buiklopen, bediende men zich
(Van de warme iaden, welke dagelijks een of ook wel
twee reizen werden herhaald. De lijders kregen liier—
dobr meer kalmte, de zelfs- bewustheid keerde terug,
de pols (*) werd meer opgewekt, voller en ceuige
tuen na liet baden bedaarder de veelvuldige ont las-
tingen verminderden , en niet zelden overviel hun eenen
fterkwikkenden ilaap,

On«

(*) Er zijn weinige ziekten Waarin men zoo weinig Itant
kan maktfu oji de geftelJheid van den j)ols , als ren enke U
verfcbijHtel befchouwd , als bij de Zenuwkoorts. Dik-
werf ontdekte ik, kort voorden dood, eenen Jchijabaargoe-
Ücn,ten minsten tenen zeo* r«dtlijken , polsllag.

Ongelijk veelvuldiger al« in do vérlopene jaren ,
heb ik mij van de koude begietingen en fiortbaden in
droge kuipen bediend, en derzelver uitmuntende wer*
kingen door eene reeks van i prekende blijken en waar-
nemingen bevestigd gezien. 11 oc heeter en drooger de
huid, hoe grooter de bezetting in lietlioold, hoe roo-
derde ogen waren, en hoe heviger de zieken ijlden , des
te uitgebreider was liet nul van dit middel, voorname-
lijk bij zoodanige lijders, aan welke de ziekte klaarblij-
kelijk door bejmetting was mede gedeeld. Zeer velen,

, die gevaarlijk ziek lagen, zijn zoowel door dit voor*
treffelijk middel en de gelijktijdige aanlegging van
Bloedzuigers aan het hoofd, als ook door ijskoude oiu-
flagen op het hoofd , zonder enige geneesmiddelen ,
volkomen herfleld.

Dit middel was van eene zulke uitmuntende wer-
king, dat fomnhge lijders fpoedig hun bewustzijn her-
kregen, dat het kenlchetfend ziektekundig verfclnjnfel
der ziekte, de Bedwelming namelijk, fpoedig en klaar-
blijkelijk verminderde, en de lijders de uitwerking
daarvan zoo uitnemend gevoelden , dat zij zelven het
voortdurend gebruik daarvan gretig verlangden. Men
bediende zich van hetzelve bij de gevaarlijkfte lijders
dagelijks drie malen , en dat wel op het laatst kort
voor den nacht, waardoor de hevsgheid der aanvallen
des nachts kennelijk verminderd werden. De nacht
werd rustiger, de ijling verminderde, de lijders wa-
ren gedwee en lieten zich gemakkelijker behandelen.'
Over liet algemeen was de verandering van het we-
zen, van het uitzicht en der gehele houcling’van den lijder
kennelijk in het ooglopende , wanneer men dezen loe-
it and , zoo als dezelve voor het ^gebruik der baden
as , met dien na de baden , vergeleek. Sommige
geodfetj.de zieken oppasfers waren door veelvuldige
» L 5 vaurr

3°

waarnemingen betrekkelijk deze beterVhap, van de.
nuttigheid zoo duidelijk overtuigd, dat zij dikwerf
nog op den laten avond, hoewel de verkrijging eener
genoegzame hoeveelheid van water voor hun met
veel moeite vergezeld ging, op eene heimelijke wijze
de begiet ingen herhaalden, met oogmerk om aan den
zieken eenen rostigen nacht te bezorgen.

Vele die gedurende hunne ambtsbedigheden bij
de typbus - lijders in het ziekenhuis werden be-
kniet, doch allen gelukkig herlieiden , lieten zonder
mijne voorkennis de begietingen met ijskoud water,
aan zich zelven meermalen herhalen, zoodra zij
enigen verergering befpeurden, fommigen koude den
lijd niet afwachtan , dat men de ilortbaden bewerk-
flelligde.

De lijders, ontwarende dat de hitte de bloedsophoo-
pingen en ijlhoofdigheid fchielijk toenamen, verlang-
den gretig ccne fpoedige bewerklielling van het bad ,
naardien zij zich ovei tuigd hielden dat door dit mid-
del de pijnlijke gewaarwording weldra zonde wor-
den verminderd, en heL gevaar, wiens- aannadering
zij gevoelden , werden voorgekomen.

Herhaalde waarnemingen bobben ons overtuigd , dat
een aanhoudend gebruik van dit middel , -deszelfs
werkzaamheid oneindig verhoogd , dat men lomwijlen
5 tot 6 dagen en langer met de:;e behandeling koude
.voortgaan, zonder eenig beflisfend gevolg , hetwelk men
eerst ouder dcszelfs voortdurend gebruik, ziet Hand
grijpen.

Öp deze wijze worden fommige lijders herfleld ,
nadat men zich gedurende 12 lot 14 dagen, dagelijks
tot 2 en 3 reizen , van de koude ilortbaden had be-
diend. Voornamelijk kan men hiertoe brengen, die
foorl van befmettelijke Zenuwkoorts, wier beloop on*

gemeen langzaam is , oi door de liielle opeenvolging
van onderfcheidene wederinllortingen , een tijdperk
van meerdere weken beilaat. Deze wederiultortin-
gen hadden gemakke lijker plaats , wanneer men de kou-
ie begielingen te vroeg had uilgeileld, en zoo als
fk door latere waarnemingen voorgelicht, er nog
moet bijvoegen wanneer men de herßellende lijders
te vroeg in warmere vertrekken had verplaatst*
Door deze middelen vlijtig en aanhoudend te gebrui-
ken, werden dezelve voorgekomen, liet is mij meer-
malen gebeurt , de vernieuwde koorts door het op-
volgend gebruik der Itortbaden en begielingen fpoe-
dig te doen verdwijnen en het gevaar te doen op-
houden, ja fomwijlen heb ik typhus - lijders herlteld ,
bij welken zich deze voortreffelijke uitwerkingen tot
drie en vier reizen toe bevestigden.

In de burger praktijk fchijnt het voortdurend ge-
bruik van dit Ichijnbaar gewaagd (^heruisch) middel
aan eenige moeijelijkhedeu onderworpen te zipi,en de
klagten van Ipmmige geneesheren, dat namelijk de
koude begielingen aan hunne verwachtingen niet al-
toos hadden beantwoord, fchijnen die moeijelijkhedeu
nog te hebben vermeerderd. Deze klagten , welke
thans Code zij dank, hoelanger zoo meer verminde-
ren, bellijnen mij toe, van allen grond ontblootte
zijn , naardien men de aanwending derzelven , niet
tijdig genoeg heelt bewerklbelligd , en met dezelve niet
lang genoeg heeft voorlgevaren. De naastbeliaand©
van den lijder, welke dezen aan eene fchijnbare har-
de behandeling zien blootgelteld , wekken welligt bij
den geneesheer eene ontijdige medogendheid op . waar-
door deze van het verder gebruik daarvan afziet, daar
hij naar de kenleekeiien der reeds plaatshebbende lier*
Helling, met vol vertrouwen eene gelukkige icheiding

te gemoet ziet. Ma er helaas ! te dikwerf is men mis-
leid.

Enkel de kenteekenen van beterfchap doen hier niets af.
Zoo lang de lijder nog J'til en bedwelmd blijft, zoo
lang hij onmiddelijk na het gebruik der baden, tot
zijnen vorigen fluimerenden Haat terug komt, zoo
lang de ijling niet ophoud, en met betrekking
tot het gewaarwordings - vermogen , geene wezen-
lijke beterlchap lieeft plaats geliad, zoo lang is ook het
levensgevaar niet geweken , en is men volflrekt ver-
pligt die middelen aanhoudend te blijven voortge-
bruiken.

Aan den anderen kant fpreekt het als van zei ven,
dat men bij de aan wending van dit middel met de meest
inogelijke infchikkeLijkheid en omzichtigheid moet te
werk gaan Zodra de hitte bij den lijder, merkelijk
verminderd, door eene natuurlijke warmte wordt ver-
wisfeld , of wel fommige plaallen der huid, van hel
aangezigt, der handen, en der voeten eene meerdere
verkoeling doen gevoelen , de gevoeligheid der huid
is opgewekt, de lijder zelf tegen het verder gebruik
van dit middel met meer ieveudigheid , en als het wa-
re zich aaukant ( terwijl men aan den anderen kant
aan de vroegtijdige , tegeiiü'rijdige en wankelbare klag-
ten der lijders, niet te fchielijk hel oor moet lenend)
alsdan is het overbodig, de zieken in eene droge kuip
ie zei ten , en de begietingen met koud water te be-
werklielligeu , daar in tegendeel meer liet gebruik der
warme baden te pasfe komt , en waarbij liet hoofd al-
leen met koud water worde begoten.

Ik vindc mij verpli*t , om daaromtrent in het vervolg
van tijd meerdere proeven in bet werk te ft ellen, wat
het koude bad in geheel wanhopige , en de meest vermo-
gende geneesmiddelen te leur Rellende , gevallen, dus-

9?

tkrris gebezigd , zoude kunnen uitwerken , dat de zie-
ke meerdere uren , ja zelf halve dagen’, onafgebroken
daarmede voortvaren, bij gevolg dcrzelver geheele op-
pervlakkte der huid, welke bij de gewoone wijze van
baden, dadelijk na hetzelve de vorige hitte herneemt,
aan den indruk van dit weldadig, en door deszelfs
fcheik midi gen invloed, ongetwijfeld veelyermoogend
middel, even zoo ftandVastig bleef blootgelieid , als
het indringen der beneden het vriespunt, koude en.
zuivere lucht in deszelfs longen, mond en neusholte,
onafgebroken plaats heeft. Men kan zich ongetwijfeld
van deze wijze om het koude bad te gebruiken , ook veel
goeds beloven, waar de brandende lijders, bij eene
volll rekte drooge huid, plolfelings in eene met koud
water gevulde kuip worden gedompeld, naardien men
te Petersburg, volgens geloofwaardige berigten , van
de indompelingen der typhus -lijders in de zee,be bes-
te uitwerkingen meent ondervonden te hebben.

£ij de bewerkflelling der begietiugen, zij men niet
te haastig. De te fnelle begietiugen veroorzaken eene
benaauwde ademhaling, de lijders zijn buiten adem,
ook is de indruk der koude voor fommigen zoo (Ierk,
dat dezelve bijna ondragelijk word, en men de lijders
met geen geweld in do kuip kan houden. In zoodani-
ge gevallen late men den lijder verademen , fpreke hem
vriendelijk toe, late hem drinken toedienen, en het
hoofd en den nek wet warm water baden. Zulke lij<*
ders, welke dc uitwerking van het koude water zoo
levendig gevoelen , verdragen het voortdurend gebruik
van dit middel , hetwelk des niettegenltaande dikwerf
zoo dringend noodzakelijk word , liet gein akke lij kst , wan
neer men ieder emmer water i^i 5 tot 6 gedeelten over
den lijder tBtRort , en dat wel bij tnsfchenpozingen
waardoor men voorkomt, dat de lijders ni«t buiten

ade ij]

adeai geraken, on deze behandeling gcniakkelijker on-
dergaan. Bij de zoodanigen welke reeds herftellen , is
deze voorzigtigheid dubbeld noodig.

Met ongemeen veel leedwezen heb ik ontdekt, dat
men zich in onderfcheidene Militaire Hospitalen ,
hij de behandeling der befmettelijke Zenuw- en hospi-
taal koortfen, van de koude ltortbaden niet bediend;
uit vrees dat het natworden der vloeren , fcliadelijke
uitwafemingen en den lijders verkoudheden mogten ver-
oorzaken. Deze vrees i* van allen grond ontbloot.
Van dit nat worden beeft men niet het geringde te duch-
ten, en de befmettelijke typhns - lijders , van welke
velen zonder de baden gebruikt te hebben , Herren en
de ontwikkeling ( Production ) der fmetflofïe zoo aan-
merkelijk verminderen, zijn door de ziekte te fierk aan-
getast,fan dat zij nog voor de nadelige ui! werkingen ,
namelijk verkoudheden , door liet nat worden der vloe-
ren , eenige vatbaarheid zouden hebben. De vertrekken
in het Charite huis , waarin zich de gevaaiiijklle ty-
"phus - lijders bijna altoos ophouden, droogen nimmer
geheel op, omdat men in dezelve altoos gebruik moet
maken van de baden, maar nooit heb ik van liet nat-
blijven der vloeren eenige nadelige gevolgen waargeno-
men. Om dit te verhoeden kan men de badkuip in eenen
welbepikten en waterdigten huk, waarvan de rand een
half voet of 6 duimen boven de kuip uitüeekt, plaat-
fen, bet daarover vloeijeud water aan alle zijden op-
vangen en zoowel het: natworden der vloeren als do
daar opvolgende uitwafeming voorkomen , zoo als ik door
de laatfle op die wijze gedane proeven , ten overvloe-
de heb aangetoond. Helaas! deze nietige redenen en de
Vrees voor liet nat worden der zieken kamers, zijn ook
de aanleidende oorzaken dat men in fonimige Hospita-
len } de yloenm der zieken kamers in het geheel niet

of

vT zeer zelden laat fchrobben. De gevolgen uit dezt
verontreiniging , voornamelijk in opgepropte hospita-
len, ontltaande, zijn onberekenbaar. In het bljvoegfel
tot dit werk zal ik, betrekkelijk dit onderwerp, meer
uitvoeriger zijn.

Van eene uitnemende werking was het aanhou-
dend gebruik der wanne baden bij dezulken, wierher-
• helling volkomen was , en voor zoodanige lijders die
zich in het tijdperk der wederh erli eil in g bevonden.
Dit voortdurend baden fchijnt de huid der zieken,
en wel voornamelijk het haar , van fm et ft offen te zui-
veren , niéuwe befmeltingen te verhoeden , de weder-
herftelling te befpoedigen , en tevens de mededeling der
jmetliollé aan andere, die met de zieken in aanra-
raking komen, moeijelijker te maken. JNiet minder
zeker is het, dat het aanhoudend baden des ligcliaams ,
het doorleggen en de daardoor voortgebragte ontwik-
keling van het koudvunr, het best voorkomt. Van
een groot aantal lijders , die door kwaadaardige Ze-
il uw koor 1 s waren aangetast , had 2ic.l1 geen een door-
gelegen , om dat zij telkens van plaats verwis Telden ,
hunne legerbeden dikwerf werden vernieuwd, en dage-
lijks onderfcheidene reizen de baden gebruikten. Ge-
lijktijdig werden meer andere lijders door deze meest-
al toevallige kwaal aangetast, waardoor hun leven an-
dermaal in gevaar was, bij welken men zich van deze
geneeswijze niet had bediend, en wier huislelijke om-
Handigheden dezelve ook ondoenlijk maakten.

J iet veelvuldige wasje hen met koud watei , bh eene
aanhoudende hitte en drooge huid, en het .aanloggen
van ijskoude Hovingen op het hoofd, heeft zich in het

jaac

jaar iSi3 niet minder weldadig beloond, als in cïe vo-
rige jaren. Ook in de burger praktijk bediend men zich
van dit middel veelvuldig, naardien de aanwending
daarvan niet omflagtig en niet affchrikkende is. Er zijn
mij ook niet vele zieke voorgekomen , welken zich niet
gaarne daaraan zouden hebben onderworpen, liet ver-
oorzaakt bij de meesten eene aangename gewaarwor-
ding, wanneer zij door koude omllagen , door liet. was-
fchen met koud water, al is het dan ook maar voor
eenen korten iijd, worden verfrischt. Wil men intus-
Ichen van deze middelen een wezenlijk nut trekken,
dan moeten dezelve meermalen gebezigd, en de omlla-
gen op het hoofd, tot welk einde men zich voorname-
lijk van het ijskoude water bediend, zoo dikwerf wor-
den vernieuwd , naar mate de koude der omllagen eene
merkelijke vermindering heelt ondergaan.

Gedurende het winlerfaiPoen maakt men gebruik van
grofgeklopt ijs of fneeuw met water bevochtigd , het-
welk men tusfehen linnen doeken legt, en liet geheele
hoofd daarmede bedekt, en zoodra hei ijs of delneeuw
begint te fmelten dadelijk met verfche omllagen doet
verwis leien. De Heelmeesters en Ziekenoppasfers fclire-
ven het voornamelijk aan het veelvuldig gebruik der
baden toe, dat de Befiemming zoo dikwerf werd voor -
gekomen , en dat veeltijds daar, alwaar de eerlle fpo-
ren der plaatshebbende befmetling zich deden zien,
zoodat de volkomene uitbarsting dcrzelve niet tol ftand
kwam. Dit middel zoowel, als het digr-lijks genot eener
frisfche lucht , kan men als de vermogendlle behoed-
middelen belchonwen , waarbij men nog zoude kunnen
voegen, het matig gebruik van Herken en fjiecereijach-
tigen brandewijn, kort voor het bezoek der ziekeu
gedronken, eene voedfame en prikkelende, nogthans
•ene met de ligchaams en zieUkrachten van ieder in-
ch-

dividu ia verband ftuuiuic , leefregel , en een opge-
Tiiimd gemoed.

J k reken hcL veelvuldig warm baden der lijders,
in de IIospLnleu ouder de moest vermogende hulpmidde-
len ter verhouding der Hospitaal -bef metting. In Hos-
pitalen, alwaar men, met inachtneming dor overige
vereis cliten , ter in fta tui houding eener nootzakelijke
zuiverheid } zich veelvuldig van de baden bedient, ziet
men niet ligt dat Hospitaal- koortfen ontllaan. Ilef-
llellende lijders, welke voor hunne inlegering bij de
burgers , zich veelvuldig van de baden hebben bediend ,
eu wier klederen te voren op eene behoorlijke wijze
worden tuLgewasfchen , brengen het algemeen welzijn
geen nadeel toe, daar in tegendeel het verzuim van
deze maatregelen, — het is nog onbellist of derzelver
nuttigheid uil een geneeskundig dan uit een haat kun-
dig oogpunt befehouwd, grooter is, - zoowel aan liet
welzijn der foldaten, als der burgers even veel nadeel
toebrengt.

De braakmiddelen hebben op verre na niet dat
nut bewezen , hetwelk mem, na de herhaalde aanbeve-
lingen van zoo vele beroemde Geneesheren , zoude ver-
wacht hebben. Deze zijn, zoo als men weet, in om-
Jlandighedeu , waarin men eene plaatshebbende beluiel:-
iing vermoed, ia zulk eene achting, dat men zicli aan
verwijlingen zoude bloolliellen , wanneer men in dusda-
nige gevallen van dezelve geen gebruik had gemaakt.
Dikwerf zijn ons gevallen voorgekomen waar wij den
braakmiddelen dadelijk in het begin der ziekte toegediend
hebben, om de beüncttiug , welke naar alle waar l'clujn-
ïijkheici kort tc voren had plaats gegrepen, te verhoe-

G • den ,

98

den , maar zeldzaam beantwoorde de uitkomst aart
mijne verwachtingen. De koorts ontwikkelde zich ,
des niettegenllaande in al derzelver hevigheid , en het
braakmiddel veroorzaakte geene kennelijke verandering.
Sommigen braakten in het geheel niet , offehoon zij cene
genoegzame hoeveellieid van den braakwortel hadden ge-
bruik! , cn bij anderen veroorzaakte dezelve cenen buik-
loop, welke niet zelden gedurende «enige dagen aan-
houdende, door lijmachtige eu bedwelmende ( nar--
kotifche ) middelen moest worden tegengegaan. In
het tegenovergefteld geval , zullen wij ook die ge-
vallen niet met liilzwijgen voorbijgaan , in welke
deze middelen feheuen aangewezen te zijn.

Sommige individus , b. v. Ziekenoppasfers , en hunne
plaatsvervangers, die zich verbeelden, LePmet te
zijn , ( offchoón dit zeer twijfelachtig was , ) geloof-
den , na het gebruik van deze middelen , eene fpoedige
beterfchap te ondervinden. Het is niet te ontkennen ,
dal dit middel in fommige der gegevene gevallen , een
wezenlijk nut heeft aangehragt, echter fchijnt het on-
mogelijk, dit met zekerheid te beweren, naardien
men leu tijde van befmellelijke en doorgaande koort-
fen , menig onbeduidend kwalijk bevinden , veel te
voorbarig voor liet begin eencr kwaadaardige ziekte
houd. In fommige gevallen hebben de braakmidde-
len een wezenlijk nut aangebragt, namelijk: in bij-
komende roosachtige ontllekingen , hardnekkige ontJfie-
king der oorklier , hevige rheumatifche pijnen in het
tijdperk der wcderlierftelling , en eindelijk in gevallen,
wanneer, na overlading der maag, wederinhortin gen
hadden plaats gehad.

Wanneer ik het befluit dezer waarnemingen opma-
ke, dan fchijnt liet mij toe, aan de braakmiddelen ,
in deze gevallen die waarde niet te moeten hechten ,

wel-

Welkö riiëti ïi'ili 'dezelve tot hiertoe heeft toegekeacl.
De vzelver werking fchijnt met betrekking tot dc he-
vigheid van den aanval der fmet'ioHé, op liet lierslën
en zoiiuwgéfuri , de bdineüit g werkelijk plaats gegre-
pen hebbende, te on ven nodend te zijn. Het is nog niet
geheel voldongen, dat de Jhietltolïe door tien mond in
de maag kan komen , on door braakmiddelen , dadelijk
na de befmettiug toegediend, kan worden verdreven,
en niet minder onwaarschijnlijk is het , dat het zW«et-
verwekkend vermogen der braakmiddelen , aan het
welk fomnuge Geneesheren enne bijzondere kracht
hebben toegekend, de fmethoïïè wederom door de huid
openiugen kan doen verdrijven. Alen kan het uaauwe»
lijks daarvOQr houden , dut dé hoffe, welker natuur
en wijze vau werking te fijn fchijnt te zijn , eenmaal
in het. ligchaam opgenomen zijnde, op eene dusdanige
werk tui gelijke wijze zonde kunnen worden verdreven..

Oiigelijk meer nut hebben de koude begietingen te-
weeg gebragf , van welke sneu zich dadelijk in het
begin der Ziekte , hij de warme baden tevens , bediende >
en die ik uit dien hoofde niet genoeg kan aanprijzeu.
"Wanhiudien ik mij niet vergisfe, en uit het reeds aan-
gevoerde blijkt zulks duidelijk , dat hierbij eene dwaling
ligt koude plaats grijpen , dan heeft men doorliet vroeg-
tijdig gebruik der koude begietingen, de volkomen«
ontwikkeling der reeds begonnen befmettelijke Zenuw •
koorts, bij velen, -eeds door de belhietting aangetast«
Zieken oppas Iers j gelukkig verhoed. Nader te doene
proeven , zullen dit in ecu helder daglicht plaatfen.

Aderlatingen en Bloedzuiger . Vroegere , zoowel als

O O u

latere waarnemingen hebben v >laingend bewezen ,
dat de befmettelijke Zenuwkoorts, voornamelijk in het
eerhe tijdperk der ziekte, eene volkrachtige en tot
vntiiekmg geneigde gelleldlieid ^ Jlhenijirtem , habitus j)

G 2 aan-

ÏOO

aanwezig zijnde, en waarbij men eene overhelling tot
plaatfe lijke oijtftekingen der edelen delen niet koude
miskennen , het gebruik der algemeene aderlatingen ge-
biedend vorderde. Hiertoe beliooren die gevallen van
eene lievige ijlhoofdigheid tot eene volkomene razer-
nij , van hevige ft nipt rekkingen , dadelijk in liet be-
gin der ziekte, van ontüeking - toevallen der longen
en van het borstvlies vergezeld , van de eigendomine-
lijke kenteekenen der ontltekings - koorts (fynoc/ia),
glimlerende oogeu, onrustige houding, harde, vol-
le en liielle pols.

De Aderlatingen fnuiken in deze gevallen de woede
der koorts , verminderen d% lievigheid der werkingen ,

{ Aktionen ) en dragen zeer v^e! bij , om de boosaardig-
heid vin het tweede, echt Zenmvachlïg tijdperk van
deze Pynocha contagiofa te matigen. Ju den loop der
maanden, Maart, April en Meij hebben wij gelijkfoor-
lige gevallen dikwerf waargenomen, oflehoon de lijders
doorgaans in een zoodanig tijdllip lot ons kwamen ,
waarin men de hervatting der aderlatingen, door hun-
ne vroegere geneesheren bewerkftelligd voor overbóo-
dig hield, nogthan? had ik daardoor gelegenheid, om
mij te overtuigen , dat dit middel aan foinmigen veel
nut had te weeg gebragt , offehoou andere niets beflis-
fendst daarvan hadden ondervonden. Andere cn ge-
lijkfoort ige lijders, welke men tijdig genoeg in liet
ziekenhuis had gebragt , liet men met goed gevolg
«ene ader openen , en werden daardoor tot liet ge-
bruik van andere middelen als hel ware voorbereid.
Dal de koude begielingen door dit middel overboodig
werde« gemaakt, is mij niet gebleken , in tegendeel
gelove ik overt uigd Ie zijn, dat de aderlatingen , in ve-
le oinilandighedeii , door dit middel werden nut Letoos
gemaakt.

la

ß

• — 301 — '

In de maand Meij kregen wij in ons Ziekenhuis oli-
derfcheidene lijders door Zenuwkoorts aangetast, van
eene volkrachtise gelleldheid, en met zulke allervre-
lelijke ontftekings - toevallen , dat ik geene zwarigheid
koude maken , om algemeene bloedontlastingen , gevolgd
van bloedzuigers, en het gebruik van de caiomd, te
bewerkflelligen Het gevolg dezer behandeling kondc
niet beter aan liet oogmerk voldoen , doordien men
reeds na verloop van 7:2 uren, eene volkomene her-
flclling koude vooripelleu , zoodra men zich gelijktijdig
van de kom lé begietingen bad bediend, maar buiten

DO J

deze middelen waren alle anderen overboodig.

Wanneer de befj nettelijke Zenuwkoorts zich dadelijk
in het begin vergezeld niet ontl’lekingen der luchtpijp,
der longen, der darmen enz. deed kennen, was de
aderlating ook onontbeerlijk Ue eenzijdige gedachte
van den typhus , bel’dhouwd als eene ziekte der zwak-
heid , moest dit niet inden weg liaan , naardien wij bier
niet fpreken van den gewoonen , door verzwakken-
de oorzaken plaats grijpenden typhus , maar in tegen-
deel van een geheel eigendommelijk lijden, hetwelk
doszelfs ontdaan aan den invloed van een bijzonder
dierlijk gif beeft dank le wijten, bij gevolg van eene
ongeregeldheid der werkingen ( Anomalie der j unktionen)
van bet gevoelig gefiel , welke door liet begrip van zwak-
heid ( slsthenie) geenziuts wordt uitgedrukt. In deze
omli.andigheclon Icheen defmetftolle eerder , als een prik-
kelend lebadebjk vermogen, liet prikkelbaar geliel aan-
gedaan te hebben, en in fommi ge vaat. rijke ingewan-
den, eene dadelijke K aktive ) onllieking le hebben
doen ontliaau. Naai’ gelang deze plaallelijkc aandoe-
ningen vroeger Hand grepen, en heviger werden, des

\

te noodzakelijker werdende Aderlal ingen geoordeeld.
Hoe minder de ontfleking dier delen was, des le min-

H 3 der

102

dor noodzakclijk was het ook, met dit middel voort te
raren. Bij de meesten, die eenige dagen voor hun-
ne komst in liet Ziekenhuis, aanwijzingen daartoe
mochten hebben doen blijken, werd liet thans hij het
in werking brengen dezer nieuwe behandeling niet

O Ö cl

meer vereischt, en ik liet de vernieuwing 'daarvan te
meer achter wege, naardien mij vroegere waarne-
mingen en proeven hadden voorgelicht dat het lauter
gebruik maken de rz el ven meer nadeel dan voordeel kou-
de te weeg brengen. Het verdient nog opmerking,
dal in het verder beloop van den lyp/ius , en bij de
plaatshebbende beterleb ap van liet lijden der hersie-
lien, zich daarbij nog opvolgende ontilekingachtige
toevallen der longen , en van bet liet borst vlies kan-
nen vergezellen, welke latere aderlatingen gebiedend
vorderen. Men zoude de lijder aan hel grootlte gevaar
bloot Rellen, wanneer men zich verbeelde, dat een
typhus ~ lijder, als zoodanig, de bloedontlasting niet
zoude wederltaan , naardien de opneming dezer eigen-
aardige .(ïneLhofle , de vorming eener ware ontlleking
niet geheel nillluit, en men buitendien niet zelden op-
merkt, dat de zoodanige», die kort ie voren aan
Zenuwkoorts leden , daarna fpoedig door oene waare
longontlieking worden aangetast, welke als gevolg der
uitwerking van de gelieldhoid van het weder, tot Hand
komt, en zoo als men weet, niet zonder ontjiekirigwe -
rende middelen kan worden ten ondergebragt.

In de laatRe maanden van het jaar i8i3 ( zoo als in
de eerl ‘te maanden van hel jaar 1814,) vermeerderde
h t getal dier Zenuw koorliige lijders, bij welke de
aanwijzing tot algemene bloedontlastingen nog drin-
gender was, dat te vooreu. Hierbij kwam ook nog
hel langzaam toenemend en eindelijk noodlottig gebrek
aan bloedzuigers , welke men niet meer in die ver-

eisch-

«■sclite menigte tonde niagtig worden, waardoor men
üicli gedrongen voelde, de aderlatingen als derzelver
plaats vervangende, te be werkheiligen. Over liet ge-
heel genomen , beantwoorden deze zeer wel aan het
oogmerk, want vele ware typhus - lijders werden met
'iet beste gevolg een of meerdere reizen eene ader ge-
opend, en liet nut , daardoor te weeg gebragt, was te
a-mmerkelijker , naar mate men dezelve vroegtijdiger
in liet werk Helde. Dikwerf werd daardoor de he-
vigheid der ziekte kennelijk verminderd, fpoedig ver-
anderde de gehele gefteldheid, en deed eene onveran-
derlijke gunstige wending geboren worden. De Bloed-
zuigers echter werden door dezelve niet vergoed , zoo
als ik op grond van meerdere waarnemingen kan be-
weren , naardien de -plaatjelijke bloedontlasting , door
dezen veroorzaakt , en in de nabijheid der bij voorkeur
lijdende delen bewerkflelligd , eene kennelijke vermin-
dering , in de wezenlijke krankheid der hersfenen te
weeg brengt.

De gefteldheid van liet afgetapte bloed was zeer
vcrlchillende. In vele gevallen, waarin de bioedaf-
tappiug een beflisfend voordeel aanbragt, was geene
bijzondere ontftekings- korst, echter befpeurde men,
voornamelijk in liet begin der ziekte, dat de bloedkoek
van een vast maakfel, en naar evenredigheid weinig
bloedwater voorhanden was. lu de meer koude maan-
den van liet jaar, befpeurde men nogthans de ontltc-
kingskorst.

i

In de reeds genoemde maanden, bediende men zich
oneindig meer van de Bloedzuigers , welke over liet
algemeen eene voortreffelijke uitwerkin deden. Deze

G 4 wa-

io4

waren zoo kennelijk, en lief, getal der lijders, die
dezelve benodigd waren, was zoo aanmerkelijk , dal
wij gedurende lommige weken wel 1000 bloedzuigers
( * j gebruikten.

Men bediende zich van dezelve voornamelijk in he-
vige en aanhoudends ijl hoofdigheid , biiblijvende be-
dwelming, Ihtapzuchl , en in de gevaarlnké oinllandig-
h ode ii der aän nadering van waterhoofd , hoe ook dege-
jiehlheid van den lijder, deszells onderdem en delangdn_
righeiddor ziek l.e zijn moglen. Jfe bloedzuigers , hoezeer
bijiommige lijders eerst op den yden dag aangelegen .
hebben voel voordeel gedaan Sommigen beantwoorden

o O

maar voor een tijdlang derzclver nuttigheid, na ver-
loop

Eenc zoo groote Yereischtwovdendc hoeveelheid van
bloedzuigers, welke de Apothekers i iet in voornad konden
houden , heeft op ondcrrcheide.ue plaal.cn , air aar men deze
geneeswijze in de aldaar gevestigde Jdililairc-Hosj italen in-
Toerd.e , den gehelen voorraad dcrzel-en doen gehruike«, en
bij gevolg een tijdelijk gebrek tra gevolge gehad. Mea
zoude dit door cene zorgvuldige bewaring cu koestering
der reeds gebezigde bloedzuigers , welke nmo , na ceni *
tijdverloop, offehoou ook i.a ccnige maanden, terwijl zij
te vroeg weder aangelegd, te zeer vermoeid zijn, eu met
Jlerk c ii fpoedig genoeg zuigen > wederom Lau aanleggen,
kunnen veihoeden. la dc Militaire Hospitalen , zoude cea
Apothekers of Chirurgijns leerling , deze taak namelijk der
verzorging v; n de reeds gebezigde bloedzuiger t op zich kunnen
nemen , en met de meeste nauwgezetheid daarvoor waken ,
om dat een plaatshebbend gebrek, teae groote verlegenheid
doet onlltnnu , en het bloedig koppen , waarbij dc onilas-
tiug van bloed te langzaam is, in cene te geringe hoeveel-
heid al’vloeit , cn op lommige plaatlen van liet ligchaam ,
niet dan met zeer v«cl moeite kan worden in het wcik ge-
luld, derzclver jdaa’s niet verv.ugt.

loop van 48 lol (>o uren , vernieuwden de toevallen van
liet hersfengellel , welke wederom verdwenen, wan-
neer men een genoeg faam getal , bij yolwasfenen van i5
tot 20, aan liet voorhoofd , of aan de Jlapen tot twee en
drie reizen, deed aanleggen. Vele lijders zijn herfleld,
bij welken van tijd tot tijd een aantal van 4° bloedzui-
gers had gezogen , en waar de daaropvolgende bloedont-
lasting eenigen tijd was onderhouden. Jh’j fommigen
had deze opvolgende . bloedontlasting, door verzuim
des geneesheer.? , aan wien de 11 uiting dezer ontlasting,
was opgedragen, tegen mijnen zin te lang geduurd,
nogthans was mijne bezorgdheid , dat daaruit welligt
nadelige gevolgen zouden hebben kunnen voortvloeien ,
geheel onnodig Ik kan mij geen? geval te binnen bren-
gen, waarin het lang nabloeden, uit de gemaakte
wond der bloedzuigers , de genezing van den typhus zou-
de verzwaard , of wel geheel verijdeld hebben. Ik
waardeer dit middel als ecu der meest vermogendlien ,
hetwelk ik bij een voortdurend plaatshebbend lijden
der hersfeuen’, nimmer onbeproefd liet, hetwelk, bij
liet aanhoudend lijden, geene wezenlijke tegenaan wij-
zingen oplevcrt , en in dit geval op alle tijdperken der
ziekte pasfende , derhalve ook eene algemene en drin-
gende aanprijzing verdient.

Veeltijd^ heb ik in plaaifelijhe ontßehiugen , de
bloedzuigers, zoo veel mogelijk, in de nabijheid der
aangedane delen doen aan leggen , en ook in die geval-
len de uitmuntende werkingen daarvan ondervonden.
Hiertoe breng ik die gevallen, welke eene ontflekim»
der milt, van liet ftrottenhoofd , van de maag, der
darmen, van liet borstvlies , enz. doen vermoeden.
Eene bijzondere opmerking verdienden fommige lijders ,
welke door eene behnettelijke Zenuwkoorts vergezeld ,
met toevallen van Geelzucht. ( typhus iclerudes J wareu

G 5

aan-

aangetast, waarbij zich nog voegden Verlchijn leien deï
ontitekingen van de Milt , of van de maag. Derzelver
toehand was zeer bedenkelijk, en leverde weinig hoop
tot herfiel; de bedwelming, uitputting, aanhoudende
braking, draoge huid, aanmerkelijke misklenrigbeid
der oppervlakte, waren alle kennelijke teekenen van
het gesvigt der ziekte. Warme baden, caloniel , inwrij-
vingen met kwik, hovingen met azijn , koolenzuur t
kramph.il lende middelen van verleb il lenden aard , de-
den in dezen gavallen geene de minlie uitwerkingen ,
alleen de plaatfe lijke bloedontlasting, welke door de
Bloedzuigers werd veroorzaakt, fclieen hulp toele-
brengen. W17 moeten ook die gevallen van opvolgen-
de onthekingen van het borstvlies, niet voorbijgaan,
welke niet zelden in het tijdperk van vermindering der
ziekte, plotleling plaats grepen, nadat de iypheufe
toeffand der hefsfenen was verbeterd , en als liet wa-
re in eene verplaatfmg van het lijden op liet prikkel-
baar geitel, zijnen grond fclieen te hebben. Ju zoo*
danige gevallen gebeurde het ook niet zelden, dat door
het fpoedig en ruim aan leggen van bloedzuigers , het
dreigend gevaar werd afgeweerd. De herhelliug in-
tusfehen was dan ook met meer moeite vergezeld ,
zoodra volkomene longontftekingen zich daarbij voeg-
den, welke men te ligtei konde over ’t hoofd zien,
naardien de lijders dikwerf in 't geheel niet klaagden.
Helaas ! moet ik echter lijders betreuren , bij welken liet
niet gebeuren mögt , het dadelijke uiteinde te voor-
komen, voornamelijk dan niet, wanneer beiden de
longen tevens door onlücking werden aangetast, om-
hand ikheden , waarover ik niet met zekerheid zoude

u '

hebben kunnen oordelen , ware het niet. dat de lijkope-
ningen der lijders zidks hadden gehaaid Het is bij mij
nog aan twijfeling onderhevig, of eene volkomene

ont-

107

ontJTeking van beiden cle longen, vooron derf lel d dat
liet karakter der fynocha nog aanhoud, immer genezen
word ? Over hel algemeen ontflaat hier eeue fnej.1*
doorzweting en verdikking.

In onderscheidene wanhoopige onhandigheden , wan-
neer alle middelen ons hunnen bijliaml ontzegden
betoonden de dadelijke bijtmiddelen ( cavterium acht -
ale j zulke uitltekende dien hen , dat zelfs lijders van
den oever des doods plotfeling gered werden , en we-
der herleefden Deze waren de vormen der Zenuw-
koorts, waar eeue geheele uitputting, Slaapzucht, een
volkomen lijden ( Passivität ) en de onvatbaarheid
voor uitwendige prikkels , het hooglie toppunt bereikt
had, wanneer de vermogendüe opwekkende midde-
len, de koude liortbaden en begietingen, na vooraf
gebezigde bloedzuigers, het druipbad, de fpaanfehevlieg
pleisters op het hoeld aangelegd, en andere uitgezogte
opwekkende middelen, geene de rainfte uitwerking de-
den, wanneer eene volkomene bedwelming plaatshad,
de lijders Sprakeloos en onbewegelijk uitgeftrekl lagen,
niets hoorden , men geene fpooren van werkingen der
ziel koude ontwaren, en liet prikken mot naalden,
diepe gemaakte inkervingen, en eene plotfeling ver-
oorzaakte hevige koude het gevoel van den lijder niet
opwekte, alsdan bediende men zich van de dadelijke
bijtmiddelen , ( Gaiiterium actuale ) ter grootte van eene
Schelling; in den nek en langs den ruggegraad aangelegd,
welke bij vele eenen zoo Herken indruk veroorzaakte,
dat de lijders uit hunnen diepen flnimer ontwakende,
door trekkingen in het aangezigt , hel gevoel der liner-
te te kennen gaven, ja Somwijlen zelfs daarover klaagden

Cil

•n onder hel aanhoudeuk gebruik van dit middel . het-
welk dagelijks een of twee reizen herhaald word ,
volkomen herilelden , en bijaldien dit geen plaats vond ,
noslhaus meer Aaibaar werd voor de uitwerkingen

u O

van de anders zoo veelvevmoogeude middelen , name-
lijk voor de koude begielingen.

Vele lijders ziju door dit Aalvermogend middel gc-
lukkig gered, welke anders 'Lij deszelfs ontflenlenis ,
naar alle waarschijnlijkheid zouden zi)n geftorven,
daar de uil gezochtlle middelen , of feJioon mei de meeste
omzigtigheid en aanhoudend toegediend, niet. in ii.aat
Avaren, den hier plaatshebben den kAvaivdaardigen toe-
11 and des lijders te verbeteren. JJef. is in (te natuur
der zaak gelegen, dat het Arerkvermogen van dit mid-
del, zoo wel als dat vn eik ander, zijne grenzen
moet hebben. Heeft werkelijk eene verlamming van
het geheeie Zenuwgeftel plaats, is de | nikkel vat baar-
heid geheel uit gedoofd , alsdan zal ook dit middel gceiie
de mi n lle uiiwerking vóórtbrengen , en het zoude zeer
dwaas zijn, van djl middel eeuig het minst nutte
verwachten Ju oen tegen overgelield ge\'al , is dit
middel ook te veel v< -mogend r en uithoofde der /iner-
te» welke daardoor worden veroorzaakt , le zeer af-
fe h rikkend , dan dat men hei zei \c aiulers als iu wau-
hoopige oniltaiidig heden zond-.- durven bnp. •< cv ? .Jen
moet inlusfchen bij des zelfs gebruik nie! Met -ach-
tig zijn, naardien de ontlU isi r.g eu v<- roti erin •.* daar-
door veroorzaakt , niet veel belecken- u, en .«ene na-
delige gevolgen naar >'ic!.i liepen, t en Hotte moet ik nog
gewagen, dat fedei t den Jdatfte nu dn. y« .- zeer
‘gevaarlijke lijders van deze foo . hor hM.ulp Aan dit

yeehermogeud middel , imder urn., aidigi, . ,:oo
weinig hoop tot redding oplever. leu , g-h;.. ^ /J

werden. Dit geval heeft nu in heL (einde van de niuu . .. .«■-

Imiarij 18; 4 ) bij een jong meisje plaats gehad , het-
welk in zoodanige gefteldheid, door tl« befmettelijke
zenuwkoorts aangepast, geheel verwaarloosd in het
ziekenhuis werd ebragt , zoo dat wij alle oogenl)likkeii
haar einde Le gemoet zagen. Naardien hei: verhaal en de
gevolgen der behandeling overwaardig tot algemeeu-
makiug fchijneu, zoo heb ik mij voorbehouden van
dit geval in mijn Jrehiu fur medicini/che Erfahrung
meer bijzonder gewag te maken.

Over het algemeen behoefden wij zeldzaam , de dus ge*
noemde Geneesmiddelen , ook in de laallle maaudcn van
tleeze Epidemie , toe te dienen. Over liet geheel gere-
kend, werden van de tien lijders, ten mi nheu negen,
zonder eenig geneesmiddel , herfleid. Uitzonderingen
van dezen regel, bij welke men zich voornamelijk van
de vlugge, en ae! icril ehe middelen , met hel beste gevolg
bediende, waren bijzonder de zoodanigen alwaar een
toefland van ware uitputting , van wezenlijke ver-
zwakking der levenskrachten , met eenen kleinen , knellen
en zwakken pols, koude handen en voeten, Üuipach-
tigc braking enz. plaats hadden. Zulke lijders waren
niet zelden door vroegere ziekten, fterke ontlastingen
enz. uitgeput , de Zenuwkoorts was van eenen län-
geren duur, en de behandeling derzelve verzuimd ge-
worden. Deze lijders werden warmer, dan gewoon-
lijk, behandeld, zorgvuldiger toegedekt, moesten zich
herhaalde reizen dagelijks warm baden, aan hun werd
zelfs vleesnat , wijn, zwavelaether , Arnïca , Peruvi -
aanf'che bast, in den gewonnen vorm en menging loege-
diend. Onder het gel al der typJius - lijders waren
bijzonder eemgc bejaarde lieden, welke zoodanige op-
wek-

HO

Wékkende middelen volArekt benodigd waren, tu
daarvan over het gemeen eene uitmuntende werking
befpeurden.

"Wijders behooren ook hiertoe gerekend te worden,
die vormen van typhus , welke met eene bepaalde ge-
neigdheid tot onmatig* ontlastingen, voornamelijk met
buikloopen, vermengd zijn. Naar mijn oordeel is het te
zeei* gewaagd, en dikwerf zeer nadelig, eiken buikloop
welke bij zenuwkoortfen van zelveu onlftaat, fpoedig
te fluiten. Dat liet ten minften overböodig was, kan
men reeds daaruit afleiden, dat vele lijders herlteldeu
offchoon deze ontlastingen , juist in liet tijdperk eener
gunstige Icheidiiig , plaats grepen , en zoo als de onder-
vinding ook duidelijk aangeloond heelt, dat niet zel-
den eene plotfeünge verergering van hei lijden der
herslenen, bijzonder eene vermeerdering der llaaj)-
zuelit en bedwelming plaats had, zoodra deze vrijwil-
lige ontlastingen, welke in andere omlUndiglieden ,
door lmnne hevigheid, hoedanigheid en kennelijke on-
gunstige uitwerking ter verergering der g< heele ziekfe
( gefammt krankheid) konden medewerken, werden
gefluit.

liet is mij gebleken, dat Zeuuwkoor tilge lijders,
door ontßeking achtige toevallen der lever, van de
maag en der darmen aangetast , l’omwijlen vrijwillige
buikloopen kregen, waardoor zij eene geele cn groen-
achtige Holle, in groote hoeveelheid ontlasteden , en
wel met oenen kennelijk weldadige» invloed op den (iaat
van ontfteking dier bewerktuigde doelen, door welker
ontfleking deze afwijking {anomalie) in de afïcheiding
der zei ven fcheen voorlgebragl lc zijji. Deze l’oort van
buikloop is zeker van eene kritifche natuur, en liet zou-
de bij gevolg zeer fchadelijk zijn, denzelven te fluiten.
Dikwijls koude men het ais nuttig bef chouwen , den

buik-

buikloop door calomel en gelijkfoortjge ontllekingwe*
rende middelen, op eene matige wijze te bevorderen,
maar in gevallen, waar dezelve door overmaat nadeel
toebragten, moest men door flijmachtige middelen,
door baden enz, dezelve zeer omzigtig beteugelen.

Sommige typhus - lijders echter ontwaarden na zulk*
ontlastingen, eene bnitengewoone uitputting, er had-
den veelvuldige fpanningen van winden plaats, de on-
derbuik was gefpannen, min of meer pijnlijk en op-
gezet, het lijden der liersfenen niet verbeterd, de
pols werd zwakker , zoo dat men den toevalligen en
fcliadelïjken aard dezer ontlastingen niet konde misken-
nen. In deze gevallen bedienden wij ons voornamelijk
van den Radix columbo , Cortex en Tinct-vinam ,
JUIixtra oleofo - balsmica , Tinct - aromatic , Opium ,
warme omllagen van azijn op den onderbuik, en
warme baden.

*

Het Heulfap , (opium) een middel hetwelk men an-
ders in clezp ziekte zeker niet zelden zonder noodzake-
lijkheid, ook voornamelijk gedurende het eerlte tijdperk
derzelve , niet zonder nadeel van den lijder , toegediend
en federt kort , ook wel te zeer gefchroomd heeft , is
in onderfcheidene gevallen van eene uitmuntende uit-
werking geweest.

Uit het reeds aangevoerde blijkt ten duidelijkfte,
dat ik mij van hetzelve bij de meeste typhus - lij-
ders niet bediende, De plaatfelijke behandeling der
eigendommelijke aandoening der hersfenen, door kou-
de bcgielingen en bloedzuigers, bedisten doorgaans
alleen de herftelHng. Bij anderen integendeel ging het
met dezen beüisling zeer traag, want offclioon na ver-
loop van eenige uren en onmiddelijk na liet baden,
teekenen van beterfchap zich openbaarden , zoo had
nogthans eene t wij leiachtige vermenging van toevallen
dar bewustheid, bdTing, trekkingen, grijpen der han-
den

een

ÏI2 —

eten en pluizen, een Inelle en onregelmatige pols,
cn onrustige houding bij aanhoudendheid plaats, hier-
bij befpeurde men dikwerf, dat de ledematen koud wa-
ren, dat, terwijl de ziekte, doorgaans reeds den loden

en iaden dag bereikt had, onmatige ontlastingen
door de darmbuis plaats grepen. In zulke gevallen
deed het heulfap in matige , echter niet te dikwerf her-
haalde giften , b. v. om de 3 of 4 uren, 8, io tot ia
druppelen Th. Opii. fimpl. gedurende 3b of 48 uren ,
aanhoudend toegedieud, eu dan cens ter zijde geile ui ,
eene uitmuntende werking Somwijlen genoot liet Ze-
nuwgellel hierop oogenhlikken van kalmte, de beving-
eu lluipaclilige bewegingen verminderden, de boven-
matige ontlastingen, waren niet zoo veelvuldig , on
dikwerf had eene gunstige Icheitliug plaat , waarbij
men zich tevens bij de warme baden , ook van de kou-
de begielingeu , zorgvuldig bediende, liet is ten hoog-
iien af te keuren, zich van een zoo voel vermogend
en beflïsfend middel, als het heulfap is, zonder be-
paalde aanwijzingen in eene ziekte, waar men zoo ge-
makkelijk veel onheil kan berokkenen , te bedienen-
Olfchooia hetzelve nimmer eene algeineene aanprijzing
zoude kunnen verdienen , en liet minst nog bij den
gewoonen typhiis , zoo lang dezelve zijnen regelma-
tioen loop behoud, niet minder laakbaar zoude het
zijn het gebruik daarvan in deze ziekte , voor altoos te
verbannen.

Van de hittere , bitter - fpeceri jachtige en lüoi/ioj'hou-
dende middelen , b. V. Radix calam. arorn. , cary-
ophyllalce , cortex cafcariU , cortex perAoianua. enz.
hebben wij ons in deze Epidemie niet bediend. Aan
onderfclieidene typhus - lijders , die daarvan, voor
hunne komst tot ons , blijkens de ïiiedegebragte
yoorichriften , hadden gebruik gemaakt, hadden dezel-

V8

ve geen liet niinlle nut toegebragt. Het doelmatigst
waren zij hij liet koud vurig doofleggen , langdurige
matheid , en wanneer inen zieh van dezelve bediende ,
zoodra de hccte koorts , in eene fiepende was over-
gegaan, een flerk zweet plaats vond, «n bij gevolg de
voeding en verfterking de meeste zorg vereischten. In
deze gevallen nogthans , was de leefregel een meer ge-
wigtig middel, voornamelijk zuivere lucht, fchoon
dekfel , een matige warmd dampkring , een verlter-
keud en ligt te verteren voedfel , en i}aar gelang der
gewoonte aan Aerke dranken, wijn of brandewijn.
Er zijn weinige lijders onder mijne behandeling ge-
weest, welke niet hij zoodanige otnflandigheden , naar
het genot van Koffij gehaakt hadden, en welke ook
aan de meesten wel bekwam.

Bij de meest boosaardige vormen van den typïius J
waarmede het van zelf oatflaand koudvuur der le-
dematen gepaard ging, befpeurden wij van de ruime
toediening van den peruviaan Je hen bast , die men in het
koudvuur zoo hoog opvijzeld , geene bijzondere uit-
werking, offehoon men ook het uitwendig gebruik
daarvan niet onbeproefd liet.

Een wel verzadigd aftrekfel van Zevenboom, en JVijn -
azijn, in gelijke delen, uitwendig en bij voortduring
gebruikt , was van eene voortreffelijke uitwerking.
Zoodra de voeten hunne natuurlijke warmte hadden ver-
loren, of op fommige plaatfen , b. v. aan de teeueii,
de hielen , op 3en rug van den voet , of aan de fcheen-
beenderen , en knieën , blauwe vlekken het be-
ginnend koudvuur deden vermoeden, werden dezelve
met genoegzame groote lappen llanel, welke van dit
behoorlijk warm gemaakt, en bijkans heet mengfel,
waren doorweekt’ en uitge wrongen , bedekt en de
yoelen om eene behoorlijke warmte te onderhouden,

ii '

in wolle dekens gerold, en zoodra de omflagen koud
werden, met warmere verwisfeld. Onder alle tot
dus verre tot dit oogmerk beproefde middelen , voldeed
mij dit liet meest , om het vrijwillig koudvuur der bc-
Imettelijke typhus- lijderen te beteugelen j nogthans
onder die voor waarde, dat men zich \an iietzeh c
vroegtijdig genoeg bediene, en met hetzelve zorgvul-
dig en onafgebrpoken aauhoude. A ele dusdanige lijders
met koud vurige veet en hebben wij hierdoor behouden.
Het koudvuur* werd tot haan gebragt , hetzelve ichei.
de zich af, zuivere verettering ontftond , en na
verloop van 2,4 °f ® weken , zag men ol
volkomen herllel , of enkele kootjes der teenen Jchei-
den zicli af, en de lijders {telukkig bohouden.

Deze zijn juist de gevallen, in welke men het hoofd
koud en de voeten .■warmer moest houden, zi< li "\an
de heete omflagen van Zevenboom en Azijn , onafge-
broken gedurende S tot 14 dagen moest bedienen, de
lijders zoo veel mogelijk zuiver houden, on zoodra
het lijden der hersfenen verminderde, en men de be-
teugeling van het koudvuur, als het voornaamlle der
geheele behandeling had befchouwd, hunne krachten

door dierlijk voedfel , wijn enz. moest zoeken optebeu-
ren: en echter ontmoet men helaas zulke vreesJehjke
vermen van den typhus met koudvuur, vergezeld met
eenen zoo fpoedigen voortgang eener ontbinding en
afrottiug van geheele ledematen, van de neu» , van
den geheelen arm, van den voet enz dat alle midde-
len tot herllel ol tot vertraging van den loop der ziek-
te, ten eenemale vruchteloos hieven. Deze lijdeis
zijn door cene foort van Zenuwkoorts aangetast,
welke met betrekking tot derzelver gevaar, van de
waure Oosterfche Pest, weinig Jchijnt te verfehl Hen.

|n zoodanige gevallen zoeke men b ij de , in anderen om-
. *, llan-

handigheden zoo uitnemende middelen, geene de miri-
Ile hulpe, want die gevallen zijn, wat derzelver na-
tuur en vrezen betreft , en uit hoofde van onze onkun-
de daaromtrent , voljirekt doodelijk. JDe Planten en
Mijnfioffeüjkc Zuren, dat is te zeggen het Zwavel-
zuur, het Zoutzuur, het overzuurd Zoutzuur, het zuur
van Haller, de Wijnazijn, het Citroenzuur, het Pos-
phorzuur , welke onlangs geloof waardige en bekwame
Geneesheren , bijzonder hebben aangeprezen , heb ik in
de verfchi! lende gevallen der befmettelijke Zenuw-
koorts , in de zoogenaamde Piot , vlek en uitllag-koort-
■ fen, vergezeld van eene bijtende hitte van de huid,
wegfmeltencl zweet , koudvuur , en vrijwillige bloed-
vloeiingen , dikwijls toegediend , ook fommige van
dezelven b. v. den wijnazijn tevens uitwendig tot
wasfching eu inwrijving gebezigd, ik heb befpeurd ,
dat deze middelen aan fommige lijders veel genoegen
gaven , als of dezelve de ondragelijke hitte een wei-
nig deden verminderen, het gevoel van onrusten angst
matigden, evenals het mengfel, heli aan de uit azijn en
water, en als gewoonen drank toegediend, vele lijders
verkwikte. Sommige zieken begeerden in de oogen-
blikkeu van volkomene bewustheid, den azijn tol ge-
woonen drank, wij Honden toe, dat zij naar hunne
verkiezing daarvan konden gebruiken , en het rijkelijk
genot van dezelve fchetn geen nadeel te veroorzaken.

. In fommigen gevallen van niet befmettelijken lyphus ,
deed het overzuurd zoutzuur ( aidum muriaticum oxy-
genatum ) van de 20 tot 3o druppels, om de twee uren
toegediend, bij vele lijders eene uitnemende werking.
Wanneer men de uitkomsten dezer proeven gadefiaat,
dan fchijnen de toegediende alleen meer bijmiddelen te
zijn , welke men met de reeds boven opgegeven hoofdmid-
delen , de baden namelijk, de begietingen , de bloed -

11 2 au*

— Ilti —

zuigers , en de aderlatingen mei kan gelijkliellen. De
hulp aan deze middelen verfchuldigd , konden wij niet
ontberen, daar integendeel een groot getal lijders,
zonder toediening der zuren herllelden.

Eene menigte van andere middelen , door fommigert

ten deele aanzienlijke en geloofwaardige Geneesheren,
naar de veelvuldige aanwijzingen , in deze ziekte aan-
geprezen, b. v. de zoete kwik, de kamfer, de ontlas-
ting bevorderende midden-z outen , de zweetmiddelen,
fpaanfchevlieg- plijsters en inostahrdpappen , welke in
fommige vormen van de verfpreide ( f'poradifche ) en
toevallige (fymptomatifche ) Zenuwkoorts , van eene bij-
zondere waardij mogten zijn, gaan wij met ftilzwijgen
voorbij , naardien dezelve , ingevolge mijner waarnemin-
gen ten deele nadelig , en ten deele overhoodig zijn.
liet zal niet noodig zijn hierbij optemerken , dat men
zich met voordeel van de kwik, in de vermengingen
met plaatfelijke ontllekingen kan bedienen , doordien ik
hier alleen heL oog heb op de eenvoudige befmettelijke
Zenuwkoorts en derzelver gewoon beloop. Ik Avilde
maar op de daadzaak de aandacht bepalen1, dat zonder

het gebruik van dit middel , zeer A'eele lijders fpoedig
en gelukkig beril eld werden, en men bij gevolg daar-
uit zoude mogen afleiden , dat de kwik ter her Heil mg
van deze ziekte , voor het minst onnodig zij.

Er zijn voorzeker weinige ziekten , in welke het op
de zorg voor eenen behoorlijken leefregel zoo veel
aankomt , als in de belmeLlelijke Zeimwkoorls , omdat

do-

dezelve niet alleen clo herflelling dezer ziekt®
gemakkelijker maakt , maar tevens de vermenigvuldi-
ging der f me tf toffe en der zelve r verfpreiding ver-
mindert , en voorkomt.

De Dampkring , waarin de tljphus-lij der zich bevind ,
verdient in dit opzigt , boven al onze aandacht , deze
behoort zoo veel mogelijk koel en zuiver te zijn. De
ziekenkamers , waarin zich befmeUelijk® typhus- lijders
ophouden, moeien echter met behoorlijk den aard en
de trap dor ziekte gade te liaan , aan eene aanhoudende
tocht ( zugluft') blootgelleld zijn,heLgcen men gemakkelijk
kan bewei kil eiligen, door een of twee van de boven-
Xle vensters altoos open te laten liaan , of wanneer
de oppasfsrs hier aan traag roldoen , dezelve 5 er ge-
heel uit te nemen, waardoor men het voordeel ge-
niet, dat eiken oogenblik eene groote hoeveelheid fris-
fche lucht in het verti'ek komt , en hetwelk noch meer
bevorderd word, door het onvermijdelijke on veel-
vuldige openen der deuren. Ik heb het zeer doelma-
tig en nuttig tevens gevonden , in de ziekenkamers der
befmettelijke typhus - lijders , gedurende den winter,
tot dal het tijdperk der wederherftelling daar was ,
in liet geheel niet ie Laten fiokcn , om dat de onder-
vinding mij had overi’eed, dat de lijders in eenen
houden dampkring gemakkelijker herflellen, als in
ecnen warman, en dat de warmte de vermenigvuldi-
ging en verfpreiding der fmelllolfe, welke in eenen
kouden dampkring niet zoo gemakkelijk fland grijpt , zoo
z^er bevordert.

Er ligt wijders zeer veel aan gelegen , om alles , wat
ter verontreiniging van den dampkring der lijders
zoude kunnen bijdragen , zorgvuldig van hem te
verwijderen.

Dit dit oogpunt befekomvd, is het ook ongemeen

kl 3 nut-

— nS —

tuttig, de legerbeden telkens te doen ver wis Polen ,
de meestmogelijke reinheid daarbij in het oog Ie hou-
den , geene vuile kleederen en linnengoed in de zie-
kenkamers te gedogen, alle, niet volflrekt noodige be-
zoeken, bij de zieken af te weren , en de waterpotten
bij de zieken in gebruik, dagelijks onderfcheidene lei-
zen met de meeste nauwgezetheid te laten reinigen.
Befmetlelijke typhm - lijders moeten dikwerf \an lin-
nengoed verwisfelen, en luchtig gedekt worden. Het
is zeer doelmatig , de veren bedden uit de zieken ka-
mers te weren, omdat dezelve de dierlijke uitwale-
mingeri gemakkelijk opnemen , en door dien zij moeijclijk
te wasfehen zijn, ter verfpreiding dier ziekte, ligt ge
le^enheid geven. Hel beste middel is deihal\e,dc Ie
gerfteden der lijders van ftromatrasfen te voorzien , en
de hoofdkusfens met fnijdfel of hooij te vullen, het-
welk men buiten groole kosten kan verbranden, en
met nieuw ftroo verwisfelen. De wolle dekens, waar-
mede de lijders zich toedekken, moeten van tijd tot

tijd, even als de ftroozakken, waarop de lijders leggen,
worden uitgekookt, en in de zon le luchten gehangen.
De ziekenkamers, de drinkvaten, de bedfteden, dc
vensterbanken, de tafels, ftoelen en deuren moeten
dikwijls gereinigd en afgefchrobd worden, en over het
algemeen kan men met betrekking, lot alles wat t.c
lijders omringt, niet Ie zindelijk zijn. Hoe veele lijders
zoude men niet her Rel d , hoe veele perfonen niet
voor de befmetting in groote zieken - buizen , voorna-
melijk in Militair - Hospitalen , behoed hebben, wan-
neer men deze regels méér ter harte had genomen ,
en minder geloof had gehecht aan dien flelregel, dat
liet. verband, het doen van kunstbewerkingen, en
de toediening der geneesmiddelen dc hooldzaak ware.

Van alle deze maatregelen, wier gewigt uit een

fiaafc

ßaatkundig oog befchouwd , wij nader meer bij/onder
zullen ontwikkelen , moeten wij liier als geneeskundi-
ge befchoüwd, gewag maken, omdat zij daarheen
[trekken, de ontwikkeling der befmetting (anßtchingö
prosesse') te beteugelen, en de op nieuw van zelfs
plaatshebbende befmettingen de* lijders , welke door
de verontreiniging der hem omringende voorwerpen,
zeer begunstigd worden , zoo veel mogel ijk, in den weg
te liaan.

Voor de meeste typhus - lijders is het veelvuldig ge-
not van eenen houden Irisfcken drank, van een ligt
wel gegist bier, of van het gewoon bronwater , of van
koude koemelk, of van water met azijn vermengd,
zeer verkwikkend en heilzaam. Bij eene plaatshebben-
de bedwelming, en bewusteloosheid ficlijjuen de lijders
zeer onverfchillig, welken drank men hun toediene,
indien men dezelve maar koud genoeg, en in groote
hoeveelheid toediene. Naardien de minde lijders in
ftaat zijn , denzelven te verlangen , zoo is het volftrekt
nodig en doelmatig, dikwerf drinken toetedienen, en
men zal ondervinden dat de lijders hetzelve doorgaans
zeer begerig nuttigen. Zoodra de beterfchap toeneemt

t «

en de lijders wecler beginnen onderfcheid maken , dan
zal men bcfpearen , dat verre cle meesten een wel gegist
bier het liefst verkiezen Anderen geven de voorkeur
aan liet koude bronwater , nuttigen hetzelve in eene
groote hoeveelheid, en ondervinden geen nadeel daar-
van. Andere verkiezen den drank telkens te verwist
feien, en begeercn nu eens de melk, de gekarnde melk,'
het broodwater met een weinig wijn , de limonade ,
azijn met water, azijnlioning met water, boven alle
andere dranken. Sommige dranken, koud, en in te
groote hoeveelheid genuttigd, hebben eenen buikloop
ten gevolge, waarvoor men echter niet behoeft te vre-

31 4 zen 3

zen , zoo lang deze niet bovenmatig fterk is , en den
lijder meer voor den nadeel toebrengt. Deze intus-
Teilen heviger wordende , moet men zijne toevlngt
nemen tot de bekende middelen, en den drank met
eenen meer doelmatigen verwisfelen.

Van den wijn heb ik mij over het algemeen bijdebe-
fmettelijke Zenu wkoortfen, z el den ofin het geheel niet be-
diend. Hel ichijnt mij derhalve toe, dat men zeer
dwaalt door te beweren: dat de wijn een der meest
vermogende middelen in de Zenuwkoorts zij, terwijl
het niet alleen mij, maar ook veele anderen heeft mor
gen gebeuren, om een groot getal trjo/ms-lijders , zon-
der eenen druppel wijn te hebben gebruikt , gelukkig
te heriiellen.

Er zijn mij vele gevallen van belmeuelijke Zenuw-
koortsen bekend, in welke het gebruik van den wijn
niet allen geen nut aanbragt , maar de koortsbewegin-
gen deed vermeerderen, en door deszells prikkelende
krachtoefening op de hersfenen, de verhoogde wer-
kingen (ex cesfive Actionen ) hiervan meer deed klimmen.
Jlet is builen tegenlpraak , dal deze drank in Sommige
vormen van toeval! igen typ hus , door plaat lelijke ziek-
te, door koudvuur, door uitputting enz. veroorzaakt ,
vollirekl nuttig bevonden is. Maar hebben wij met
belhiel lelijke Zenuwkoortl'en te doen , lot welker her-
flelling de koude, en bloedontlastingen , zich zoo heil-
zaam hebben doen zien , dan is liet niet waarfchijn-
lijk, dat een fterk prikkelend middel, waaraan hel
grootst getal der lijders, namelijk van het noorde-
lijke Duilschland niet gewoon zijn, door cene goede
uitwerking konde achtervolgd worden. De ervaring
hepl’t in deze J'pide/nie , en voornamelijk in de twee
ra lie tijdperken van de Zenuwkoorts, de fchadelijk-
heid daarvan, ten rollen geftaald.

Jiel

12 1

Het fehijnt mij toe zeer doelmatig en noodzakelijk
te zijn , den wijn liij den befmetlelijken ty-
phus , bij de meeste lijders die aan dezen drank
niet gewoon zijn , niet als eenen dagelijkfchen
drank, maar alleen als een ver Herkend genees-
middel, in bijzondere gevallen , in eene behoor-
lijke hoeveelheid , en met in achtneming der werking
na deszells toediening , te bezigen. Hier toe breng
ik die gevallen, waar de in der daad nitgeputte lijdar
eene aanhoudende begeerte naar zoodanigen drank
doet blijken, en wijders wanneer de fnel alloopende
ziekte meer eenen kiependen Haat van zwakte nadert ;
wanneer bij de plaats hebbende lievige buiklopen,
zweet en andere ontlastingen , eene wezenlijke uitput-
ting en vermagering ltand grijpen, en wanneer de. ont-
Heking door het doorleggen veroorzaakt, koudvuurig is
geworden , en ft ofver pl aatlin gen in verettering zijn
ovei’gegaan. De tijdperken derhalve , in welke dit
middel het meest aangewezen is, zijn die, waar de
ziekte vermindert , de wederh^rftelling een aanvang
neemt, en de voorziening in de behoefte eener lierke-
re prikkeling en krachtheritelling (restauration) reeds
meermalen plaats vind. In zulke tijdperken is een
krachtige, zuivere en geestrijke wijn een onfehatbaar
middel wiens giften van herhaalde toediening, men naar
de eigendornmeiijkheden van ieder bijzonder geval , naar
den ziektevorm zoowel , als naar de jaren en de gewoon»
te van den lijder aan geestrijke dranken , moet
afmeten.

<

Het verdient naauwelijks eenige opmerking, dat de
floppe, verdunde J'ranJ'che wijnen, tot dit einde vol-
11 rekt ontoereikende zijn, en dat men bij onLftentenis
van echten geestrijken wijn, aaneenen fpecerij ach Ligen
brandewijn, aan vlees chnat , krachtig bier, fpecerij -

II «5 ach-

achtige loepen van bier, welke de heritellen de lijder»
het meest verfterken, verre weg den voorrang moet
toekennen.

Van den azijn kan men , als drank befchcuwd , zich hij
deze lijders ongemeen wel bedienen , offe'uoon deszelfs
onfeilbare krachten , dat is te zeggen , het vermoede lijk
rottingwerend vermogen, nog niet. genoegzaam bewe-
zen is. Ik heb lijders gehad, die aan dit middel
de voorkeur gaven, en daarvan aanmerkelijke hoe-
veelheden nuttigden, zonder eemge nadeeüge gevolgen
te befpeuroti. Daar zich onder de liandwcrkslieden en
bedienden fommige lijders bevonden , die voll trekt
geneesmiddelen begeerden , offehoon dezelve overbo-
dig waren , zoo liet ik hun niet zelden wijnazijn met
water en met <le een of ander lieroop gekleurd, in
eene groote hoeveelheid drinken , en beljieurcle daarvan
geene de minste nadeelige gevolgen. Ik heb intnsfehen
nimmer ondervonden, dat heL gebruik van den wijn-
azijn, of van eenig ander mijnftoüelijk of planten-
zuur, tot d* herftelliiig v n deze zenuwkoorts, iets
wezenlijks heeft afgedaan , dat is te zeggen : do inwen-
dige bron der kwaal onmidclclijk heeft geflopt.
Hoezeer men dit op nieuw weder Heilig beweert, zoo
kan ik daaraan, ingevolge mijner waarnemingen geen
onbepaald geloof hechten ;• naardien , ondanks het ge-
bruik van deze middelen, dc ziekte zijnen gcwoor.eu
loop behield, en ook, zoo als reeds gezegd is, eeu
ougelijk grooter getal van onze lijders , zander het
gebruik van zuur en voornamelijk zonder azijn, fpoe-
dig en gelukkig her helden.

I let. vleeschnat , de eijeren en J'pecerijachii<re foepen ,
welke bij echte ast/isnifche ziekten, waar wezenlijke
zwakheid en uitputting plaats hebben, de meest ver-
mogende geneesmiddelen vervangen, waren onze lij-

de.-

ders eer de volkomen e fcheidmg der koorts plaats
had , niet dienstig. J>e lijders kregen niets te ee~
ten, zij hadden een volkomen gebrek aan eetlust, en
zouden naar alle waarfchij h 1 ij kheid het reeds genuttig-
de niet verteerd hebben, liet is buiten twijlfel zeer
ïïadeelig, aan znlke zieken de fp ijzen te willen op-
dringen, of bij hun in die tijdperken der ziekte, waar
de aanwijzing tot voeding geene plaats vind , en waar
bedaarende middelen heilzaam zijn, met verf erkende
foepen de levenskracht te willen onderhennen. Ge-
dnrende de hevigheid der koorts is dit niet raadzaam,
ten minsten overbodig, en kan zeer nadeel igc gevolgen
hebben, naardien de toevallige tyjohus, aan Avelken deze
behandeling voordeel kan toebrengen, met den heimel-
te Lij ken ly-plius niet in alle opzigten kun worden gelijk
geheld.

In liet tijdperk der t vederherfielling moet men met
de toediening der fpijzen zeer omzigtig te werk gaan,
naardien het maar al le waar is : dat de geriuglie
overladingen zeer nadeelige gevolgen hebben , en
doodelijke wederinllorLingen kunnen veroorzaaken ,
het terugkeren van de natuurlijke eetlust een all er ge-
wen seht verfchijnfel opleverende, is men ook zeer
genegen , denzelven te bevorderen , en den lijder tot
het nuttigen van ligt 1c verteeren Jpijzen aan te Ipo-
ren , ook wel zelfs zonder trek iets te nuttigen; dit
moet ik als ten hoogfien nadeelig afkeuren; want de
vrijwillig terngkeerende eetlust is hier alleen welkom,
en deze verfchijnt van zelfs , zoodra de koorts ge-
heel verdwenen is. Zoodra de geringe overblijffelen
der vaal koorts, welke men zoo dikwerf over het hoofd
ziet, volkomen zijn geweken, herfteld zicli de eetlust
van zelfs, welke men door geneesmiddelen , voorna-
melijk door bittere en fpecerijachtige , liier zoo dik-
werf

werf nutteloos verfpild, moeijelijk kan dwingen; het
is uit dien hoofde liet raadzaamst, den terugkeerenden
eetlust gerust af te wachten. De algemeene koorts
dikwerf langer als naar gewoonte durende , zoo is
ook de afwijking (anomalie) der we rkdad igheid van
liet darmkanaal in het eene geval van eenen längeren
duur, als in liet andere.

De koorts volkomen verdwenen zijnde , bellaat de ge-
wigtigfte aanwijzing in de voedingen verfierhing. Indien
niet bijzondere toevallen der ziekte het gebruik van
ar tfenij middelen gebiedend 'vorderen , zoo kan een ligt
te verteren en krachtig , voornamelijk dierlijk voed fel ,
zonder eenige geneesmiddelen , volkomen aan deze aan
wijzing voldoen. Bij plaatshebbende inllortingen , hij
dikwerf terugkerende en uitpuilende buiklopen, was
eene zorgvuldige voorziening der behoefte van voeding
en verflerking het meest dringende, en des niettegen-
fiaende duurde het bij fommigen lang, eer zij volko-
men op hun verhaal konden komen. Wanneer de
herftel lende lijders eerst in zoo verre hunne krachlen
herkregen, dat zij in de friiclie lucht bewegingen kon-
den maken, zoo was de herftelling te fpoediger, wel-
ke echter naar gelang der during der ziekte , eu den trap
van her plaats gehad hebbend gevaar , zeer verfchillend
was. Bijzondere per Ponen , reeds A'oor de befmetting
door andere ziekten zeer verzwakt zijnde , werden
niet zelden maanden vereischt eer zij volkomeu her-
.(lelden, en in deze gevallen icheen het dagelijks ge-
bruik van goeden wijn uitnemende diensten te doen.

De naz.iehf.en der befniettelijke Zenuwkoorts, en
derzelv e r behandeling.

Al-

Alle beete ziekten, wier oorzaak eene fmetHoife is,
Schijnen eene bijzondere voorbefchiktheid tot na ziek-
ten te hebben, liet fchijut, als ol' men bij de gene-
zing derzelveu , de natuur ol' de kunst moge deze daar-
Hellen , tevens op de verwijdering eener lioilelijke
oorzaak, deze mag nog zoo lijn zijn, het oog moet
vestigen. Wij kennen deze Hof alleen uit bare
zinnelijk waar ten einen uitwerkingen; echter worden
wij door fommige daadzaken genoopt , liet aanzijn
derzelve aan te nemen, olTchoon de wijze van gene-
zing zeer twijfel achtig zij , ingevolge welke men de
vermindering en verwijdering dier bolle poogt te be-
werkllelligen. De beimettelijke Zemiwkooi ts deed in dit
jaar ook vele bedenkelijke nazLekten ontdaan , tot wier
geheele verwijdering veel moeite en Lijd vereischt werd.

JSiel zelden belpeurde men eene Jlepende matheid
met eenen verfoeiden pols , vermagering en cte ver-
fchijnfelen eener ziekelijke verhoogde prikkelbaarheid
en gevoeligheid Dit kwalijk bevinden had fomwij-
len den vorm van eene fiepende Zenuwkoorts ( /eb ris
ncrvofa lenta } , welke bij fommigen eenen aanmerke-
lijken trap van gevaar bereikte, en de meest vermo-
gende middelen trotleerde. Wij hebben lijders her-
lleld, bij welke deze nieuwe ziektevorni over de drie
maanden duurde; dit had het meest plaats bij den
vorm van den typ hun , wiens beloop op zich zelf onre-
gelmatig was , Waarmede zich bovenmat ige ontlastingen
vergezelden en meerdere inflortingen elkander opvolgden.

Dij fommigen waren gceiie wezenlijke aanleidend« oor-
zaken te ontdekken; daar men ia tegendeel bij anderen
later belpeurde, dal eene aanhoudende en onaangena-
me gemoedsaandoening de volkomene herfielling had
moeijelijk gemaakt. J let verdiende opmerking, dat
fommige bedenkelijke en zeer gevaarlijke lijders, wel-
kt

12b

kc ia der tijd doelmatig werden behandeld, *oo fpoc-
clig verkwamen, dat zij dikwerf binnen de 14 dagen
hunne vorige krachten herkregen , en dat in tegenover-
helling wederom bij andere , wier ziekte op verre na
zoo bedenkelijk niet was, dikwijls maanden werden
yereischt ; om zich volkomen te herftellen.

De genezing dezer fiepende matheid koude men niet
verhaasten ; want bij de meesten was het beloop van
dezen toeftand zeer langzaam , offchoon de meest ver-
mogende middelen daartegen werden beproeft. Som-
wijlen ontdekte men fporen eener beginnende beter-
fchap, dan wederom hadden nieuwe inllortingeii
plaats. Met het gewenschle gevolg lieh ik mij foimvij-
len bediend van den peruviaanfehen bast, de kolumbo-
wortel, tb-; bittere uittrekfels , de ijzer aftrekfels en

den ouden wijn; meer uitwerkingen deden de warme

/

'baden, de frisfche lucht, de beweging en eea dierlij-
ke leefregel, liier was het juiste tijdperk, waarin de
phyjijihe hulpmiddelen ter opwekking en onderhou-
ding eener opgeruimde gemoedsgeiloldheid ; de beste
uitwerking deden.

Onderfcheideue andere naziekten , b. v. de hal-
ve verlamming , het verzwakt gezicht ; aan-
merkelijke hardhoorendheid , doolheid, zwakheid
der vingeren van de eene hand, tegen willige pisvloed,
fcheele hoofd pijnen , beroerte, duizeling, fiepende
braaklnst, buikloop enz. welke wij niet zelden ontdekten, •
fcherten voornamelijk hunnen oorfprong te hebben in
feene algemeeue of gedeeltelijke zwakheid der zenuwen,
De meesten werden herfield, hielden echter fom wijlen ee-
nige maanden aan , en weken doorgaans na het gebruik
van tterke en vlugge zenuwmiddelen , na kunstmatige
verzweringen , na het aanhoudend gebruik der war-
mt

me baden , de druipbaden en cle imviijvingen van
Vlugge en geest* ijke middelen.

Jn de zeldzaamfte gevallen befpemde men ; als
eene opvolgende ziekte van den typ hm , zoo wel
dort toeliand van mijmering , als van krankzin-
nigheid ( wakn/inn ) welke op onderlcheidene voor-
werpen betrekking koude hebben; en reeds hebben wij
daar van gewaagd , dat typhus- lijders niet zelden vatï
Geneesheeren en Heelmeesters uit de ft ad voor zinne-
loos werden gehouden, en ons in het gekken huis
zijn opgezonden. Er waren ook bijzondere perfonen,
welke na den typhus , zinnenloos werden , en over en-
kel voorwerpen ijlden , offchoon de heete koorts
reeds volkomen verdwenen was ; «ogthans werdén al-
le deze lijders herlield. Herhaalde braakmiddelen,
door kunst verwekte verzweringen , de llörtbaden , de
verpligting tot de ligchamelijke beweging, droegen
zeer veel bij Ier herlielling.

Eindelijk hadden ook verfchil lende plaatfeüjhe ziek-
ten der bewerktuiging, als opvolgende ziekten van
deze koorts plaats. Op die wijze lieten de ontftekin-
gc n der oorklieren lekkende verzweringen terug ; bij
fommigen werden vrijwillige ettergezwellen en bloed-
vinnen, op liet haarige deel van het hoold en op meer
andere plaalfcn der oppervlakte geboren , waarbij men
eene vooraf plaatshebbende ftofverplaatfing niet kon-
de in t wijffel trekken. De gevolgen liier van waren
veeltijds verzweringen, gepaard met verfchijnfelen ee-
ner Jfierke ontlasting van ichor , en koudvuur, waar
door 'fornmige lijders op nieuws in gevaar werden ge-
dompeld. Deze verzAveringen genazen op verfchillen-
de plaat. Pen, terwijl op andere Avedcrcm . nieuAve te
, voorfchiju kwamen; niet minder hardnekkig waren
de bloedvinnen .

Het

123

i let is mij niet duidelijk- genoeg gebleken, welke de
gelegenheid "evcnde oorzaken zijn konden , tot bet

6 ö ö 7 ,

ontdaan van deze opvolgende ziekten , nogthans heb
ik menigwerf ontdekt, dat zoodra deze plaatfelijke
ongemakken hadden Rand gegrepen, het algemeene lij-
den in dien graad verminderde , dat men gegronde hoop
op een fpoedig herltcl koude voeden, kiene zuivere en
gemakkelijke legerliéde, een zorgvuldig en dikwerf ge-
noeg vernieuwd verband, de meest mogelijke zuive-
ring van den dampkring in de vertrekken, eene goede
oppasfing, de verilerking der lijders , door fpijs en
drank, hetwelk zij thans het meest bcnoodigd waren ,
hebben dikwerf liet op nieuw ontdaan gevaar ver-
hoed, en keanelijk tot de hertlelliug medegewerkt.

/

O V£RS

— 139

OVERZIGT &ER MEESTVER MOGENDE HlJlf-
middelen, om den oorsprong der

BES M ETTELIJKE ZEND \7- EN H O S PI-
TA AL- KOORTSEN, DERZELYER VER-
SPREIDING EN BUM ETTING TS
VOORKOMEN.

I.

De befmettelijke Zenuwkoorts ontßaat door een ei-
genaardig bederf van den dampkring, en dit word liet
meest veroorzaakt , door dat men eene meniste adem-
laaiende iixdividuH , voornamelijk men lelie n en dieren ,
bijzonder zieken , in eene , naar evenredigheid, te kleine
ruimte, te lang opfluit. Dit bederf van den dampkring
word derhalve het gemakkelijkst voortgebragt , wan-
neer de hospitalen door te veel kranken worden op-
gepropt, of wanneer men de gevangenhuizen , de nood-
zakelijke zuivering van den dampkring daarin ver-
zuimd wordende, met te veel gevangenen op vul d.

I

2.

Men voorkomt bij gevolg de ontwikkeling der befinet-
leiijke Zenuwkoorts, zoodra men dit bederf van deu
dampkring, voornamelijk in Hospitalen , verhoed,
liet beste middel hiertoe is: het getal der lijders naar
de plaatfelijke hoegrootheid van het Hospitaal te brpa«;
len . aan eiken zieken eene genoegzame ruimte van
lucht te bezorgen, en de kribben zoodanig te plaatfe*
dat dezelve zij delingfche tusfclienr ui mten, eene breedte
iiebben van 2X tot 3 voeten, en de ruimte der voet-

l eiu-

«inden tnsfchen twee elkander tegenoverfiaande krib-
ben , (de ruimte van het vertrek dit gedoogeude ).
6 tot 8 voeten Lellaat.

rr

o»

Koortfi^e zieken vereifchen eene groot ere ruimte , als
fiepende ; de zoodanigen, die zwaargewond zijn,
fterke verettering ondergaan, met koudvuur , rooclen-
loop en buikloop beliebt zijn , vereifchen meerdere
ruimte als die ligt gewond1, en door die hinkende ont-
lastingen niet aangetast zijn. Lijders aan Zenuw-
Rot- en Hospitaal kooi t (en ziek leggende , vereifchen over
het algemeen, de hoogde, de groot He, de meest heldere, en
luchtige vertrekken , mardiVv» ij mpk ring , waar-

in zij zich ophouden, het fpoedigst helmetten.

4-

Om den dampkring der zieken zuiver te onderhou-
den. word de meest moegelijke reinheid vcreischt. Het
noodifakelijkfte is om gedurende den gebeden dag en
des nachts de ven fiers aanhoudend te laten openzetten.
In grooterc ziekenkamers, bij morslige lijders, bij de-
zulken welke door heet c knort l'en zijn aangetast, moet
meneenigeof meer van de boven fle vonders , geduren-
de het. geheele faifoen , aanhoudend open laten liaan;
en waar men het met ongezeggelijke lijders of met on-
oplettende oppasfers te doen heeft *, moeten «Ie ven-
flers geheel worden uitgenomen weggezet. Ventilators ,
rdicikundige berookingen e. z. v. kunnen deze volko-
jnetie wijze van luchtzuivering niet vergoeden.

5.

Vï ziekenkamers moeten , van tijd tot tijd, op den rei

«1

af, geheel worden opgeruimd ; om dezelve des te be-
ter te kunnen uitje hrobben en luchten, tlke zieken**
kamer moet , naar mate der plaats gehad hebbende ver-
ontreiniging, wekelijks, een ook wel twee reizen, de -
gelijk worden gereinigt , en tot dit einde moeten de
vloeren, de venfiet banken , de taièls , floeleu en all®
overige gereedfehäppen , welke eenigzints kunnen wor-
den gereinigd, met water en zeep worden afgewas-
fclien , en de reiniging derzelven reeds langer verzuimd
zijnde, met klei en zand worden afgefchuurd. In zul-
ke Hospitalen, die zoodanig zijn overkropt, dat
men tot berging dier lijders, welke fomwijlen uit da
te reinigen vertrekken moesten verwijderd worden ,

geene ruimte genoeg had, zoo moet men nogthans het

fchrobben der vloeren niet verzuimen, en al ware het
ook dat zelfs geene de minste ruimte tot een kort ver-
blijf voor de daarbij belanghebbende zieken voorhan-
den zij moeten nogthans de kribben der lijders van.
tijd tot tijd zoodanig worden verzet, dat men alle
hoeken van het vertrek kunne reinigen. Het nadeel,
het welk de uitwafeming des pas gefchrobde vertrek-
ken , wel ligt aan fommige . bijzonder prikkelbare , lijders
zoude kunnen toebrengen , kan op verre na niet opwe-
gen tegen het onberekenbaar onheil voor vele lijders,
die uit het verzuim eener behoorlijke reiniging der
vloeren zoo wel , als der omringende voorwerpen
onvermijdelijk voor de zieken zouden voortvloeien

b.

De klederen , welke de lijders gedurende hun ver-
blijf niet volftrekt benodigd zijn , worden hun ontno-
men en gewasfeheu zijnde, bewaard, vuil linnengoed
word in de ziekenkamers niet gedoogd, \ eerebeddera

I 2 wsl*

welke de fmetftolfen aan zich trekken , gedurende eeni*
gen tijd bij zich houden, en zich wederom van dezel-
ve kunnen ontdoen, worden niet toegeit aan. De zie-
ken liggen op itroo of hooimatrasfeii , en worden met
enkele of dubbelde dekens, naar gelang zij warm leg-
gen moeten, toegedekt,

7-

In geen een vertrek word zand geit rooit, naar dien
hetzelve de vuile plaatlen van den vloer bedekt , en
onkenbaar maakt , de uitwafeming en verwijdering
der onzuivere vochtigheden verhindert, en het ftuiven
vermeerderd , hetwelk aan vele lijders , voornamelijk
die liet op de oogen en op ho-rst hebber» , ongemeen
nadeel toebrengt.

8.

De berookingen der vertrekken en vloeren met rook-
poeder, met azijn, met jeneverbesfen , doen niets af,
naar dien de daar door bewerkfielligde verbetering van
den reuk des damp kring s , niets bijdraagt tot de
zuiverheid van denzelven, welke altoos meer daar bij
verliest als wint.

t

9-

Tot onderhouding van eenen zuiveren dampkring in
de Ziekenkamers , diene verder , dat men de nacht ßoelen,
waar van de tinne of ij zere potten van welfluitende
en met pik bethieêrde dekfels moeten voorzien zijn,
en van welke men zich in de ziekenkamers bediend,
dagelijks 2, 3 tot 4 reizen op het naauwkeurigfte laat
reinigen en uitfpoelen, en eindelijk dat de kwispel-
dooren, waterpotten en glazen en de onderlteekfels ;
dagelijks onderlcheideue reizen worden nifgewaslchen.

10.

t33

io.

De fecreten en nacht (loeten in de gangen en alko-
vens geplaats , moeten wel bepikt en van handvatfels
Voorzien zijn, in welke men door bijzondere daartoe
aangeftekle perfonen (krijgsgevangenen) laatjfclioon hon-
den, late men dagelijks des morgens en des avonds
onder behoorlijk opzigt, nitdragen en uitfchrobben.
De ontlastingen moeten in een naburig Rroomend wa-
ter , of bij ontftentenis daarvan , in bijzondere daar-
toe diep gegravene kuilen, op eenen behoorlijken af-
[tandvan het Hospitaal , worden niigegoien Die genen
welke hier over het opzigt hebben , moeten op hunne
verantwoordelijkheid zorg dragen, dat deze rei-
niging dagelijks, en met de meeste naauw keurigheid t
plaats hebbe.

ïi.

Hat linnengoed der zieken , moet over het algemeen alle
8 dagen, en bij de zulken, welke zich dikwerf bevuilen ,
om den anderen dag ol dagelijks, eenige reizen, wor-
den verwisfeld. IN iet minder uopdzakelijk is het , dat
bet beddegoed , hetwelk op het naauwkeurigst en on-
der ftreng opzigt moet worden gewasfehen , naar ge-
lang der verontreiniging der zieken , alle 8 tot 14 da-
gen of alle 4 weken , worden verwisfeld. De wolle
dekens en fi roozakken , moeten , naar mate zij vuil zijn ,
alle 8 dagen of om de 4 weken worden gewasfehen;
die erger vuil zijn naar de volmolen gezonden , en
de kribben , van welke men de onderlagen het doalma-
tigst met grof linnen bedekt, ’t welk men gemakkelijk
kan uitnemen en reinigen , voorzien , in de open«
lucht laten brengen , uit elkander nemen , en
zorgvuldig met zeepwater afgefpoeld worden.

1 i

1 2.

i34

12.

In Hospitalen , waar men eenen te geringen voorraad
van dusdanige kribben bij dc hand heeft • is het ver-
kiesfchjker om -de zieken , gedurende eenige dagen , >p zui-
ver itroo, zonde” d<kc s en zonder linnejigoed te la-
ten liggen, als hare reiniging te veronachizame . , en
het gelieele ziekenhuis en de menigte der lijders aan
het gevaar der ontwikkeling van eene bc-fi nel te lijke
hos pitaa koorts bloot te Rellen. De ondervinding heeft
bevestigd , dat in zoodanige ziekenhuizen in welke
men met de meeste oplettendheid voor de reinheid
zorge, nimmer eene befmettelijke hospitaalkoorts zich
ontwikkeld; eu ofjfchoon men in dezelve belhietteiijka
typhiit-lijdiTra «mi vangt , nogthans de verfpreiding üev
fmetfloffe word verhoed. ,

13.

Om de ontwikkeling der befmettelijbeZenuwkoortfenpvi
de Hospitalen te voot komen , moeten wijders in ■' lk Hospi-
taal bij zonde re kamers worden afgezonden, om cle lijders
te ontvangen en te t einigen, waar doormen voorkomt,
dat de eigenlijke ziekenkamers niet worden verontici-
nigd eu de mededeeling en verfpreiding der in het
hospitaal aanwezige fmetftofle moeijelijker word ge-
maakt.

14.

ïn deze vertrekken vergadere men alle typhu9- lij-
ders , of. alle de zieken welke men als verdacht be-
fchouwd ; late dezelve ontkleden, reinigen, wel af-
drogen , van fchoon linnengoed voorzien , en zoodra
deze eerfte reiniging naauwkearig heelt plaats gehad;
verdeelt men ze naar den oudtrfcheidenen trap en

aard

aard van «Ie koorts, in de daar toe aangewezene zie-
kenkame: s. In groote Hospitalen moet men zorg dra-
gen voor ten grooter aantal van zoodanige vertrek-
ken, welke men van onderfcheidene badkuipen, fchoo-
ne kribben , de benodigde gereedschappen , en van een
genoegzaam aantal waschvrouwen voorzien , welke
alle onder liet opzigt van eenen Geneesheer moeten
liaan. De nitgetrokkene , verdacht voorkomende en
verontreinigde klederen, monteringen en linnengoed,
laat men dadelijk naar de beltemde plaats ter verdere
reiniging en bewaring brengen, eu gedooge volltrekt
niet, dat deze klederen, al ware bet ook datmengee-
ne bijzondere verfchooning voor de lijders in voor-
raad bad, naar de zieken kamer worden medegeno-
men. Het is zeer doelmatig, alle de zieken, de ge-
wonde, aan liepen de ziektens bikkelende lijders, de
venerilche en de Schurftige, welke uit andere Hospi-
talen berw aards worden vervoerd , in bijzondere ver-
trekken te ontvangen , dezelve aldaar te laten kam-
men , wasfchen en baden , en hunne monteringen
flaande deze behandeling, behoorlijk te laten zuiveren,

1 5.

Om de fmetßojfe der Zenuwkoorts , welke zoo wel
door zieke als wederberfl ellende , en door hunne met
deze bolle befmette klederen , in de Hospitalen word
verfpreid, te verdrijven , worden de volgende midde-
len volbrekt vereis ob 1 ; klederen van mindere waar-
de, dezelve mogen uit wol, katoen, zijde, linnen,
leder of vilt beftaan, moeten dadelijk worden ver-
brand; klederen integendeel en linnengoed van waar-
de, monteringen enz. kan men behoorlijk laten reini-

I 4 gen,

136

gen, en vervolgens daarvan , zonder eenig nadeel, we-
derom gebruik maken.

16.

De klederen der door de 7cnmvkoorts aangetaste
lijders; de nugelatene goederen der overledenen enz.
Iaat. men op zolders en in vertrekken bewaren , alwaar
ecne aanhoudende d<>ortocht van lucht kan plaats
hebben. Deze vertrekken worden afgefloten , en de
klederen en monteringen van de overige zieken be~
.waard men op eene andere plaats.

l7*

Indien men uoglhans klederen van mindere waarde
en vodden mögt bijeen vergaderd hebben , moeten
dezelve op eene opene plaats van het Hospitaal , on-
der geregteltjk opzigt worden verbrand, naar dien
het vervoeren daarvan door de ftad en buiten de
poort met veilig en ook overbodig is; en het verbran-
den in de lot dat einde gemaakte kuilen, zonder eenig
nadeel, kan wórden bewei klielligd.

18.

Klederen van waarde , en welke eenig vermoeden
van bef nelling doe i ontdaan; dezelve mogen uit wol,
katoen of linnen vervaardigd zijn, kan men , zoolang
het koude jaarfaifoeu duurt, liet best daar door zui-
veren, wanneer men d zelve in bijzonder daartoe ge-
fchikle vaten, van welke mei in elk groot Hospitaal
een genoegzaam aantal moei bij de hand hebben, in
ijs koud water of fneeuwwater gedurende 72 a ioo
puren laat doorweeken , en iu de open lucht droogen

J3ij

ßij een warmer jaaiTaiToen laat inen de goederen in
dezelfde vaten met kooieend water en zwarte zeep ,
gedurende 48 uren liaan broeien. Men kan zich ook
ter reiniging van katoene en linneklederen , tevens
Van eene bijtende loog , uit asch beftaande, met voordeel
bedienen.

*9-

KleclingsFlnkken van leder, pelterijen en vilt, even
als de monteringllukken , welke door ongedierte ver-
ontreinigd zijn , (het welk men door eene vochtige
hitte, en door loog niet met zekerheid kan doodeii) ,
zuivert men door dezelve aan de aanhoudende hitte,
van eenen daartoe ingerigten bakoven bloot te hellen,
e» van welke ovens groote Hospitalen moeten voor-
zien zijn.

30.

De kledingfiukken , en voornamelijk de bevuilde, om
liet even of vau reeds overledene of van nog levende
lijders , moeten door de wasch vrouwen in het wasch-
huis der typhus kranken opgerigl. , met kokend water
.en zwarte zeep, behoorlijk worden uitgewasfehen.

31.

Naardien de ondervinding bewezen heeft, dat door
het eenvoudig beroken der befmette klederen van ty~
pAws-Iijders , met de overzuurde zoufzuure dampen,
gene volkomene reiniging word bewerklielligd ; zoo
ïoehoort men de reeds medegedeelde zuivering niet ijs-
koud wal er , of kookend water, of door daarop\olgende
heete droging niet te veronachtzamen. Het fchijntnog-
fclians niet geheel ondoelmatig, de goederen op dusdanige

1 5

138

wijze gereinigd, eer men van dezelve wederom gebruik
maakl , in bijzondere vertrekken aan de zoo veel mo.
gelijk lierke berokmgen van overzuurde zoutzuur»
dampen , andermaal gedurende 48 uren , bloot te Hellen.

33.

Naardien alle deze maatregelen zuivere geneeskun-
dige bedoelingen hebben; is het ook aan den anderen
kant pligtmatig , dat de Geneesheeren , die het be-
ll uur der militaire Hospitalen in handen hebben, voor
de uitvoering derzelver waken; en fleeds zorgen:

a Dat deze reiniging behoorlijk, aan het oogmerk
beantwoordend , en onder uaauwkeurijj opzigt ge~

fchiede.

b Dat de van Zenuwkoortfen herftelde lijders,
hunne gereinigde klederen niet eerder terug bekomen,
voor dat het tijdperk van hunne wederherileliing ver-
Itreken is , en men voor eene genoegzame reiniging
der huid, en van het haar, welke gedurende dit tijd*
perk de ünctftofle bij aanhoudendheid voort planten ,
bij gevolg ook de te vroegtijdig t eruggegevene klede-
ren wederom befmetten , door voldoende en herhaald®
reiniginsbaden heelt gezorgd.

33.

De fmetftofte, welke de lijders voortplanten , kan
men het zekerst ten onder brengen , en onfchadelijk
maken , door het ligchaam van den zieken dagelijks
herhaalde reizen met 'valer af te wasfehen, de baden
te doen gebruiken , door de koude frislche lucht , wel-
ke aanhoudend door de openliaande venhors indringt
en b)j fommigc omllandigbeden door eeueu voorbe-

dach-

dachtelijk veroorzaakten luchlftroom , waardoor de
dampkring va.i den helers bij aanhoudendheid word
vernieuwd Tot dit einde werd de beroking met «ver-
zuurd zoutzuur aangeprezen , we ke men zoo wel ia
de ziekenkamer en de portalen, ais ook in de kamera
Waar men de lijders ontvangt en reinigt, en in de
doodenkatner dagelijks eeuige reizen moet herhalen
Ingevolge mijner waarnemingen , zijn deze berokingen
minder yoidocnde } om het gif der befmettelijke Ze-
nuwkoorlfen ten onder te brengen, als de reiniging
door behulp van water, koude en verteile lucht en
tocht.

I

\ /

34.

De wel tuigen rande pl an tenkool , onlangs als een
uitnemend luchtzuiverend middel aangeprezen, kan
men nog niet met verzekering van goed gevolg aanbe-
velen , om dat derze! ver vermogen den dampkring van
eenen beft nette lij ken typhus^lijder orifchadelijk te ma-
ken, door de ondervinding nog niet genoegzaam be-
vesligd is. Op generlei wijze kan dit middel geene
hoofd middelen tot verdelging der fmetliofle , welke
zich aan bet ligchaam der typ/iws-lijderen, aan kle-
deren enz. vasthecht, overbodig maken.

u5.

Ter bereiking van hetzelfde oogmerk is liet vol-
ftrekt noodzakelijk , dat men liet flroo, fnijdfel en
hooij den zieken tot ligging verflrekt habbende, naar
mate hetzelve naar de verfcheiden heid der ziekten
word verontreinigd, onder naauwkeurig toezigt, om
de 5 10 - 14 dagen laat verbranden t en met zuiver

verwisselen.

56.

Kranken, welke de befmeltelijke Zenuvr- of Hospi-
taalkoorlfen hebben doorgeftaan, zijn verpligt , naar
gelang van de langdurigheid der ziekte , gedurende hunne
wederherstelling , nog 14 tot 21 dagen in het Hospitaal
te vertoeven, en moeten gedurende dien tijd om den an-
deren dag de Reinigingsbaden gebruiken , om dat zij ,
baande bet tijdperk van hunne wederherltelling , de
befrnetting nog voortplanten, en zonder deze voor-
zorg te vroeg weggezondeu , der maatfchappij veel
0nheil kurwien berokkenen. Hieruit laat zich rok ver-
klaren hoe dat vele militairen van Zenuwkoortsen her-
Jleld zijnde en te vroeg wo rden de weggezonden , bij
de inlegering Ia burgerhuizen, deze befrnetting dik-
werf over eene geheele flreek hebben verfpreid.

27.

Zal de Zenuwkoorts bef metten , dan is de ontnidde-
lijke aanraking met typhus - lijders of met zoodanige
voorwerpen , die de fmetfioffe aanklecft , eene
noodzakelijke vereischte. Hiertoe moet men brengen
de aanhoudende aanraking van de huid, van den adem,
des onmiddelijk omringenden dampk rings , der uit-
werpfelen, der urin, van het zweet en van de ont-
lastingen des lijders ; wijders de voortdurende aanra-
king der klederen , der bedden , der kribben , der
nacht f loeien, der borden, der drinkbekers, meteen
woord , van alle omringende voorwerpen aan welke
de finetriolïe is medegedeeld, en met dezelve voor eene
längeren of korteren tijd , (hoe lange is nog onzeker)
bezwangerd geweest zijnde , wederom aan gezonde
voorwerpen mededelen. Do dampkring van een ruim,

koel en zuiver gehouden vertrek , huis of plaats, waar-

in typ hun ~ lijders zich ophouden, is niet befmettend.

• * ,

28,

Het eenig en zeker middel , gezonde voorwerpen of
andere lijders voor eene befmetling der Zenuwkoorts
te beveiligen , beltaat derhalve in eene zorgvuldige
vermijding der middelijke of onmiddelijke aanraking
der zenuwkoortlige lijders, liij die zoodanige lijders
volftrekt mijd , loopt geen gevaar van belinet te wor-
den. Koortachtige ongefteldheden , gewoone , niet be-
fmettelijke Zenuwkoortfen , door het jaarfaizoen , door
de -waciogeftsldheid , door verkoudheid,

vermoeijenislen , zorgen , gemoedsaandoeningen enz.
voortgebragt , kunnen elk een aantasten , maar deze
ziekteoorzaken zijn uit haren eigen aard nimmer be-
fmettelijke Zenuwkoortfen, en kunnen even min als de
Pest , de Pokken en de ware Veepest , uit foortgelijke
ziekteoorzaken hunnen oorfprong hebben.

39*

De dagelijkfche ondervinding heeft bewezen , dat
fommige geitellen meer, andere minder vatbaar zijn
voor de befmetling der Zenuwkoorts , en dal: zelfs
eenige weinige zeer moeijelijk, of in het geheel niet ,
befmet worden ; eene verfcheidenheid des aanlegs Lot
de besmetting , welke, zoo als men weet, ook
toepasfelijk is op de Pest, de Pokken , de Ye-
nusfmet enz JngeAudge mijner waarnemingen bevei-
ligen ons n»ch dc grijze ouderdom, nocli de kindfchfl
jaren, noch vooraf plaats gehad hebbende ziekten,
noch aanmerkelijke magerheid , noch buitengewone

— l42 —

Vetheid, noch plaat lelijke ongemakken, b. v. htrick
ziekten , voor de belmetting der Zenuwkoorts. Regt
gezonde , wel gevoede, volbloedige en in den bloeden-
den leeftijd van 20 tot 40 jaren zijnde voorwerpen ,
moeten het meest voor deze ziekte zwichten , oilchoon
onder deze ook fommigen worden gevonden , ehe
nimmer befmtt worden. In een tijdvak van o tot
l5 jaren, kan men door deze koorts twee en (bic tei-
len worden aangetast veel zeldzamer bo nen een
korter tijdperk , b. v. van een. ge maanden , twee malen
woi den aangetast, waarvan ik voorbeelden kan aan-
halen , terwijl wij qpheteenetijdllip méér vatbaar voor
de belmetting zijn , aks op een an Ier.

£r beft aan onv.lKv..^- ,

waar de Imetftoffe wel is waar word opgenomen, maar
door de eigenaardige ge. el d liet d van lie' ligcliaam der-
zelver fchadelijke uitwerkingen worden gefnuikt , en
op die wijze de volkomene 1 e'metiing word voorge-
komen; en alsdan Lebben maar geringere, on met
minder gevaar vergezelde ziekten , b. v. duizeling-
geringe koortsaclitige toevallen; loosaclitige opzwellin-
gen van enkele delen , en eene bijzondere Hcderge-
druktheid en matheid plaats.

Zo.

Het is van allen grond ortbloot , dat men zich door
eene zorgvuldige opgeruimdheid van geest , door het
bovenmatig nuttigen van Ilerk prikkelende Ipijzcn en
dranken, door het veelvuldig gebruik van wijn en
brandewijn , door eene zorgvuldige onderhouding
der hniduitwasfeming , door zuren , door gebruik
maken van de zoutzuure berokingen in de voorver-
trekken , door onthouding van zekeie moei; el vL

\cr-

143

werteren voedfels b. v. van meelfpijzen , van bet var-
kens vleesch (hetwelk zoo als men weet zeer ongezond
is) , voor de bel’metting der Zenuwkoorts zoude kun-
nen vrij waren.

3i.'

Kunstmatige verzweringen en etter dragt en zijn
evenmin beveiligende. Door ondervinding voorgelicht,
heb ik befpeurd , dat vele van diegenen , welke zich
hier door veilig waanden, befmet werden, dat der-
halve kunstmatige verzweringen niets afdeden, en
vele lijders die met fchurft , daauwwormachtig
witflag , hoofdzeer en andere verzweringen behebt wa-
ren, donv fto bpfmPtting werden aangetast.

Het is ook algemeen bekend , dart van de gewonde ,
en door geftokenë , gehouwene en gefchotene wonden
verminkte lyders, welke nu eens meer dan eens min-
der aan aamnerkelijker veretteringen kwijnden , en
bijzonder met de zoodanigen , welke etterdragten had-
den , konden worden gelijk gelleld ; zeer vele in de
militaire Hospitalen voor de befmettig der Zenuw-
koorts moesten zwichten , en bij gevolg door de et*
termaking ( eiterungs-proces ) niet beveiligd werden.

52.

Om de verfpreiding derhalve der befmettelijke Zenuw-
koorts , zoo wel in Hospitale», als op plaalfen al-
waar deze gevestigd zijn, te voorkomen, is geen maat-
regel zoo gewigtig , als de zorgvuldige afzondering der
befmettelijke fyp/Wlijders , zoowel van de overige
zieleen , als van de gezonde. In alle Hospitalen , waar
men wezenlijke befmettelijke typhus-ïij ders ondei zij-
ne behandeling krijgt , moet naar de reeds medegedeel-
de
V -

de Toorfchrifïen , een bijzonder Hospitaal voor Zc»
nuujkoortfi're lijxers , en derzelver gelieele afzondering
worden geregeld Hetzelve dient om alle typhus- lijders
te ontvangen , dezelve te reinigen en te herliellen , en
eerst, na eene volkomeue reiniging hunner klederen,
linnengoed enz. en het volkomen verdwijnen va»
het befmettend vermogen , dezelve weder aan dfc
maatlchappij terug te geven.

%

33.

De geregfelijke Opzieners moeten al hunne» zorg be-
lleden , om de typ hu s-lijders , op die plaats aanwezig , te
ontdekken, en dezelve s»»r» <-1t» p*|jjr.]ii ov<m- te leve-
ren. Een bijzonder wakend oog moet men derhalve
vestigen , op de openbare gellichten , alwaar vele
jnenfchen met elkander in aanraking komen, b. v do
kafernen , de gevangenhuizen, de werkhuizen, de
weeshuizen , de herbergen , kroegen , fcholen en
nachthuizen, enz. De typÄws-lijders uit eenen meer
voornamen kring, moeien zich eene bijzondere op-
fluiting in hunne huizen laten welgevallen. Jn klei-
ne lieden en op het plalle land, alwaar men geene
ziekenhuizen heeft , moeten de groot üe gebouwen , op
kosten van de gemeente tot qarantaine gefhchten ,
worden ingerigt; en waar deze maatregel onuitvoer-
baar zijn mögt, moet men ligte, boute en ruime
lootten en teuten laten ppflaan , welke vooi befmel-
telijke -lijders , zelfs gedurende het koude jaar-

faifoeu gefcliikt zijn, en aan het bijzondere opzigfc
Van het beftuur zijn aanbevolen.

JBij de Inrigting eh hei Beßüur der Quarantaine Ge~
f lichten moet men voornamelijk daarop bedichl zijn , een
genoegzaam ruim vertrek te hebben, om de dubbelzin-
nige en twijfelachlige kranke, eii weder heibellende
lijders, welke men behoorlijk van elkander moet af-
zonderen, te kunnen bergen. Of een ons t wij lel ach lig
voorkomende lijder, door het gif «er Zenuwkooïts is
aangetast, en deze ziekte inderdaad krijgen zal, kan
men eerst, na den lijder gedurende 9 of • o dagen miauw-
keurig te heliben opgemerkt , beoordelen , naardien de
fmetlümeu over het gènieeu , zitlk een tijdperk tot de
behoorlijke rijpwording en voortbrenging van kenne-
lijke koortsachtige verlchij n leien , benoadigd waren.
Zulke lijders die pas van de befmettelijke Zenuwkoorts
zijn opgekomen , zijn verpligt noch 21 dagen het
huis te houden , dm door de dagelijks herhaalde
remiginsbadèn , van de fmet dolle, welke zich aan de
huid en het haar vast hecht , volkomen te wo rden en
zuiverd. Niet minder noodzakelijk is het, de klederen
en het linnengoed, van die génen , welke men verdacht
houd, of die ziek geweest zijn voor hun vertrek,
niet alleen door fclieiknndige berokingcu, maar ook
door nauwkeurig uitwasfchen , te doen reinigen , naar-
dien , zonder deze voorzorg , de bloote reiniging van hun
ligchaam , en hunne klederen door de zoutzurige i e o-
kingen , de zoodanige met welke zij na hun vertrek
weder in aanraking komen , niet beveiligd. Wijders
moet mén in deze geflächten daarop bedacht zijn , dat
de twijfelachtige en min of meer verdacht voorkomende
voorwerpen, welke met het gif der Zenuwkoorts noch
aan hunne ligchamen , noch aan hunne klederen waren
befniet , voor dat men dezelve in dit gebouw ontvangt

» — 145 —

<ii gedurende hun verblijf, daarin genoegzaam bevei-
ligd Wanneer deeze gedichten aan het gewigtig oog-
merk daarmede bedoeld, zullen beantwoorden, dan
moeien dezelve van genoegzame ruimte voorzien zijn ,
de tegenwoordigheid van wel onderwezene, niet deze
öinilandiglieden bijzonder gemeenzame geneesheren , niet
onlbieken, het oppertoezigt eeniglijk aan geneeskun-
dige worden l oever trouwd, en door militairen opzie*?
ners worden vervangen.

35.

De gebouwen , waarin Zenuwkoortfige lijders zich be-
vinden , moeien afgeflolon blvjvcn. Ib »»binaire Hos-
pitalen, waar mea befmetteüjke typhus - lijders behan-
deld, veieifchen een meer fireng militaire loezigt,
om ieder een den vrijen toegang tot deze lijders ie ver-
lenen, griat met gevaar vergezeld. De Ambtenaren,
cle Opnaslers , de wasehvi ouwen en bedienden, aan
zoodanig huis loebelioorende , zijn verpligt altijd daar-
in lm.i verblijf le honden , en moet men aan hun niet
toe i ian , met hunne naastbeflaanden in de Had eenen
gemeenzame:) omgang te onderhanden , het linnengoed
niet aan het buis van bijzondere burgers laten was-
fchen , noch de nagelalene goederen der overledenen
laten vervoeren.

36.

Dikwerf gebeurt het, dat zieke of reeds herflelde
hr::y**e\>angenen de hefmeiling der Zenuwkoorts ver-
l’preiden, en dal forti wijlen zelfs zoodanig*» menfchen,
die met gelijkloortige lijders eenen gemeenzaöien om-
gang hadden, en, hoezeer door die ziekte met aan-

ge-

— 14 7 — *

getast zijnde, de finetfloffe nogthans in hunne klede-
ren met zich voerden.

De ondervinding heeft bewezen, dat het vervoeren
der krijgsgevangenen , in Steden en op Dorpen f waar
dezelve hun nachtverblijf hielden, deze ziekte heeft
verfpreid en groote verwoestingen aangerigt; daadza-
ken, waarvan men helaas te dikwerf; de gevolgen op
de algemeene wegen heeft ondervonden.

/ •

Zj.

Indien het derhalve niet reeds de pligt der men sch«
heid gebiedend vorderde, zoov el voor de inftandhou-
ding der gezondheid der krijgsgevangenen als voor eene

doelmatige behandeling hunner ziekten te zorgen, dan

• •

zoude laogthans onze eigene beïangüelling liet ons tot
pligt maken, naardien door het verzuim in de opvol-
ging dezer maatregelen , vele menfehen aan het grootst
gevaar worden blootgelield.

38.

liet is derhalve pligtmatig, voor de dringend de be-
hoeften der gezonde krijgsgevangenen , voor hunne
reiniging, voor hun voed fel en deklel eene uaauw-
keuiige , zorg Le dragen, naardien zij door onacht-
zaamheid iu de naarkoming van deze maatregelen , zeer
ligt in ziekten vervallen, en de oprfpronkelijk gering-
fchijnende óngelleldheden boosaardiger, en voor ande-
ren gevaarlijker worden , hetgeen builen dien door de
deerniswaardige om Handigheden , waarin de meeste
krijgsgevangenen zich bevinden, zeer bevorderd wor-
den*

K a 3,9.

ln elke flad, werwaarts men kr'lgsgevangenen rer-
y ierd , behoorde men onder loezigf van militaire en
g nrgtelijke opzieners naauwkenrig Ie ondej zoeken , wie
van linn in der daad gezond en wie zieh waren ?

De gezonde moeten van de rieken worden ligezon-
clerd , in een behoorlijk ruim, helder, luchtig, en van
de overige zooveel mogelijk verwijderd vertrek,
vervoerd, en aldaar in eene bijzonder daartoe af-
gezonderde reinigings kamer, behoorlijk worden ge-
reinigd. Een zoodanig gefiicht behoort onder een fireng
^oezigt te liaan, en dient men voor de oppasling,
moodzakelijke kleding, bezigheden enz zoo >eel doen-
lijk op eene doelmatige wijze te zorgen.

1).: kazernen , de hospitalen, de kerkgebouwen , groo-
1e ( haren, of bijzonder daarloe gebouwde barakken,
in welke aan He ver folie Inch! , en de licht dralen eenpii
rui men toegang m et worden verleend, zijn tot dit
oogme k bijzonde, gefchikt De handhaving van een
goed genee-k mdig toevoorzigt , de afzondering der
ziekwnrdende van de gezonde, de veelvuldige reini-
ging d >or baden en wasfchen , bel verbranden der
verontreinigde klederen en kribben , de vernieuwing
eener zuivere IueliL door het gpheole vertrek, zijn hier
niet minder noodzakelijke vereisclilen , als in de we-
zenlijke hospitalen.

40.

De zorgvuldige Behandeling der ziehe krijgsgevan-
genen , is niet minder grvrigtig, als die der gezonden,
De mees ten zijn ziek, doordien een lieer van fchadelij-
ke uitwerkfelen : b. v. mismoedigheid, vermoeijeni*

149

ren, armoede , Heet vee Hei . honger, afwisfelend mei
o vei lading, koude, nattigheid^ eeue geheole veronacht-
zaamheid der reiniging , hel biieen zijn met andere kie-
ken , de gezondheid onderwijnen , en de ontwikkeling
der befmet teinke Zenuwkoorts begunstigen.

De zieke krijgsgevangenen verder ie vervoeren , gaat
derhalve met 7cp" \eei betrekkelijkheid gepaaid, en
liet. is uit dien hoofde volfirckl noodig, dat '/ij op die
plaats, alwaar zij eenmaal zijn, \ et tooien en wel tot.
hun volkomen herllel , ofonvermijdel.ijkeu dood , om dat
deze zieken de aan hun ligchaam o i klederen vasthei’ h-
tende finetflotlen , overal waar zij komen, vei lp rei-
den. Door deze maatregelen van voorzigl iglu.id nit
het oog ie ATe>i;p-, on, i; elt men de maatfcjiappij aan
het grootst gevaar bloot.

4U

Om de zieke krijgsgevangenen te ontvangen , word
eene behoorlijke groot e , ruime en luchtige plaats tot
het aanleggen van een bijzonder hospitaal vereischt.
De lijders belmoren daarin , naar de verfcheidenheid
hunner ziekten , naar de vereischten van een gewoon
hospitaal van elkander te worden afgezonderd. In de*
zelve moeten de noodige vertrekken om de zieken 1«
ontvangen , te reinigen en te baden, niet ontbreken,
evenmin moet men de afwezigheid der opzieners ge-
doogen , welke met de koestering en oppasling van de-
ze lijders, met volkomerie verdelging der fmetfiolfe
en de verhoeding van der ze/ver verfpreiding belast
zijn. Dit oppertoezigt moet ook hier aan de genees-
heren worden aanbevolen. Eene te ver gezochte be-
zuiniging, welke do uitvoering van zulke noodzakelij-
ke maatregelen belemmerd , is hier te meer verkeerd

K. 3 e«-

— i5o —

geplaatst, doordien men liet algemeen welvaren daar-
bij in de waagfeliaul Helt.

42.

Indien krijgskundige oogmerken liet vervoeren der
krijgsgevangenen noodzakelijk gebieden , moet men niet
minder daarop bedacht zijn , om de welvarenden van de
ongel el den af te zonderen , het vervoeren te water «re-
durende het koude jaarlaifocn te vermijden , en bijal-
dien men dit noodzakelijk oordeelde, late men de
vaartuigen behoorlijk toedekken , voorzie dezelve onder
hei loe.-igt van eenen geneeskundigen , met genoegza-
me- voor raad van levensmiddelen en heelkundige nood-
■wendighodeu , en rogcte lietgetal der te vervoerene lij_
ders voor ieder vaartuig, üiptelijk naar het voorfchrift
van feu geneesheer. Bij het vervoeren te lande, ver-
hoede men , zooveel mogelijk, de onmiddelijke aanra-
king met andere lieden, late het llroo , den krijgsge-
vangenen op hunne reis tot legging gediend hebbende,
verbr - iden , do wagens waarop zij vervoerd zijn ,
zoig\ n-mg 1 ne!. koud water afwasfchcti , en drage tevens
zorg , dal geen hunner, ter plaatfe, alwaar > ij overnach-
teü , nimmer bij de inwooncfers dier plaat Ie worden
ingei ege:d , maar in een bijzonder daartoe gefbhikte
genoegzame gvoote plaats , alwaar de lucht en liet licht
eeuer vrijen toegang hoeft, onder een nauwkeurig toe-
zigl bun iiaolit ve1'!. njf Jmiiden, om daardoor de ge-
meen (Vb ap mét do inwoomlers aft «breken , en de over-
lading der foni wijten in i0 groote hoeveelheid loege-
reivt wordende l'pjzen vooi ickomeu O.it de plaats
lot hel ontvangen der krijgsgevangenen bepaald, aan-
houdeild moet worden l'choon gehouden, behoeve ik
pauuwehjks te herinneren.

*

43

— ï5i — •

43.

Zulke individns , welke pllgtahaloe genoodzaaht zijn ,
zich aan hel gevaar der bejmetting prijs te geven , b. v.
Geneesheren , Heelmeesters Predikanten , Ambtenaren
van het Hospitaal , Oppasfers , reinigings en wasch vrou-
wen , zullen wel doen door de navolgende inaatrege_
len van voorzichtigheid op te volgen , door wier zorg-
vuldige aanwending de befmetling zeer moeijeiijk ge-
maakt , en dikwerf geheel verhoed word.

44»

Men moet altoos indachtig zijn aan de bi llige verplig*
ting , welke ons beroep ons oplegt, namelijk onze ge-
zondheid en ons leven niet in aanmerking te nemen,
zooüra de redding van den ons toebetrouwden lijder,
daardoor mogelijk word. Dit pligtgevoel doet de vrees
voor bi lineLting verdwijnen, en door dezen moed word
zells het gevaar minder.

45.

Men drage zorg , dat de omringende dampkring van
den befmettelijken tvphu-t- lijder, niet wien men in ee-
ne onmiddelijke aanraking moet zijn, altoos zuiver en
koud zij, en dit kan men niet be werkheiligen dan door
de legerllede van den lijder aan den vrijen toegang der
lucht bloot te hellen. l)c welgevulde vecren bedden,
welke den zieken te veel verwarmen , en de gedurige
afwisfehng van zijnen dampkring moeijeiijk maken,
zoo als ook de beddegordijuen enz., zijn zeer nadelig,
om dat zij de belinetting kennelijk bevorderen Het
is uitnemend nuttig, de kribben in de nabijheid der

K 4 al-

— 1 5'2 —

altijd opengaande vensters te plaat fen , door welke de
zuivere lucht, in eene groot e hoeveelheid kunde in-
dringen.

46.

De berookingen met overzuurd Zoutzuur, het be-
fprengen met Azijn, de aanwending van den rotting-
werenden Azijn , van den geest van Ammoniafczout , aa el-
ke men met zoo veel warmte heeft aan geprezen , heb-
ben op verre na die uitwerkingen niet, als de aan-
houdende toetreding van eene zuivere en verfche
lucht , waardoor de verpestende dampkring van den
lijder elk oogenblik venimnwcl, en rW?*.] & bcfmettend
vermögen gefnuikt word fit die zelfde redenen
blijkt duidelijk het nuttige voor de zieken, dat in hun-
ne vertrekken in den winter niet gefiookt worde, dat
de lijder zich meermalen bade, on dat men alle omrin-
gende voorwerpen zoo zuiver mogelijk houde.

47-

Waar men tot dus verre deeze maatregelen van voor-
zigtigheid had veronachtzaamt, laat men, alvorens
den lijder te bezoeken , de vensters en deuren open-
zetlen, do legerbeden reinigen, de zieken wasfehen en
baden, indien hot doenlijk is, in eene andere kribbe
leggen , en waar de befmetling van den dampkring reeds
©Gingen tijd geduurd heeft, late men den lijder onder
den hlooten hemel op <le llraat of op de plaats breii-
ge:* , hetwelk op den lijder meer weldadige uitwerf
hingen zullen hebben , dan de meeste geneesmiddelen

48.

i53

48.

Men ver mij de een te lang verblijf hij den zieken
eene veelvuldige aanraking , welke niet volitrekt nood-
zakelijk is , men vermijde de emmidde lijke uitademing van
den lijder, dooi- zieh op eenen zijdeling fchen all» and
te plaatfen. Door eene naauwkeurige zorg, kan men
den dampkring van den lijder zoo zuiver onderhouden ,
dat men in deszelfs vertrek een langen tijd kan ver-
toeven zonder door de befmetting te worden aange-
daan , maar in de bn rgerp raklijk , waar vele vooroöf-
deelen den goeden wil van den geneesheer in den weg
ftaan , in morlige hospitalen enz. zoude dd zeer gevaar-,
lijk zijn.

49-

Geneesheren , Heelmeesters , Predikanten moéten j
terwijl zij befmettelijfce lijders bezoeken, zich van ee-r
nen mantel van geglanst linnen bedienen, dien\z,ij
over hunne klederen trekken , en denzelven, de zieken
verlatende , wederom ai leggen en laten luchten , en dit
wel om deze reden, dat de gewoone wolle of katoen©
klederen de fmetllolïe gemakkeJ ijker opnemen, bij zich
houden en zoowel die genen , welke zich daarmede
kleden, als ook andere die dezelve aanraken, gemak-
kelijk helmetten kan.

5 o.

Men legge nimmer bij deze lijders een bezoek af,"
zoo lang men noch nüchteren is. Gebeurt het echter
dat men bij zoodanige lijders des morgens of des nachts
geroepen word, zoo nuttige men vooraf kofl'ij of thee,

K 5 nee-

i54

iseeme een ontbijt, rooke tabak bij alclien men bier
aan gewoon is, en drinke voor liet afleleggen bezoek,
ee.'uge theelepeltjes vol van eenig fpecerij irhLig - geest-
rijk vocht, hetwelk ik voor het b'sLe voorbehoedmid-
del boude Tot dit oogmerk zijn dienstig, de fpece-
rijichlige aftrekfels, het aftrek (el van or.mg fchillen -
van kaneel - ol het zaïneugeileld aflrekfel van kalinus-
wortel met ßran lewijn verdund, waarvan men kort
voor het bezoek eenige theelepeltjes vol gebruik, of
«au geestrijke dranken reeds gewoon zijnde , eeuegroo-
tere hoeveelheid nuttjgl. ( * ).

5i.

Onnvicf fcTTjTv na het afgelegd bezoek, moet men han-
den en het aangezicht met koud water afvvasfcken ,

de

(*) By ondervinding, kan ik hiertoe de volgende Tinc -
tura aromatica prophyl: met ruimte aanpiijzon:

B. Ilerb. Asiuth.

Cort. Aura.tior.

Bad. Angrlic.

Zingi^er. ana unciam dimidiam

Caryopli. aroinit drach- daas conc. en contus»
diger Spirit. Vir leciific. libr. tribus, p fuiT.
temp filtra et ferva

Van dit, hoewel niet fmak lijk, maar niettemin krachtig
aftrek fel , vermenge men twee of drie oneen , met aeht oneen
konii | uhrande w ij n , en nuttige van dit mengfel , naar gelang

dcr plaatshebbende gewoonte aan geeslr.jkc dranken

«e:i paar theelepeltjes, of een tot lw.-e fpijskpels , voor het
.Aftelegge u bezoek, bij belineltelijke lijders.

de neus fnniten, den mond uitfpoelen , terwijl men
bij de lijders is, liet fpeekfel dikwerf uilfpuwG*v#
en wanneer de dampkring te "eer beimel is , tabak roo-
ken , en het fpeekfel uii lp uwen liet nemen van een
i (huifje, ftaande liet bezoek, is af te keuren,

52.

INa de zieken bezocht te hebben, is het zeer dienstig
de verf ehe lucht te genieten , en ook indien het zijn
kan , eenige reizen in de week een laauvp bad te gé-
bruiken.

«v J

«

53.

Wanneer men zich zelven ongefield gevoelt, gedu-
rende den nacht gewaakt heeft, zich kort tevoren heeft
driftig gemaakt , wanneer men te zeer verhit is of zwa-
re verkoudheid gevoeld, of wanneer men befchonken
is, in deze oui.'.i lig heden is liet vrij bedenkelijk,
om befmettelijke lijders te gaan bezoeken.

De ontleedkundige befchouwi ng der lijken van ty*
jpïiiis - lij deren , moet in de opeue lucht plaats hebben,
en met de meeste omzigligheid worden ondernomen.
De ontleder moet gcene de minfte belediging aan do
opperhuid der handen hebben, hij moet gekleed zijn
met eenen mantel van gewast linnen, na de ontleding
zich behoorlijk met zeep en koud water afwas fc ben ,
en eveneens moet ook de mantel telken reize, met zeep
en koud water worden uitgewasfehen. Indien liet ge-
beuren mocht, dat de ontleder zich kweffte , moet hij

de

de -wond laten uitbloeden, en mot ij ; koud water uit*
was! dien.

55;

Het is niet doelmatig, gedurende de befmettelijk©
typhiift- Epidemie, in zijne gewone levenswijze, mer-
kelijke veranderingen Ie maken , men volge integendeel
zijne gewoonte Met opzet en gedwongen , meer voed-
fel en drank te nuttigen, hebben niet minder nadelige
gevolgen, als een te li renge leefregel 13e geneesheer
zal wel doen, gedurende de behandeling dezer koorts,
in zijne gewoone regelmatige levenswijze te volhar-
den, met uitzondering nogthans der voorgefch reven«
regelen, wier dreimal en mil'igheid, de onder-

vinding fiTf voortduring bevestigd heeft. Dal het de
oppasfers , zoowel mannen als \ roirw en , en de overige
bedienden, bij de verzorging van deze lijders, ter
voorkoming der befmetting, aan niets moet ontbre-
ken, maar zij integendeel voedzamer fpijzen en dran-
ken moeten nuttigen , behoeven w ij naauwelijks le her-
rinneren.

56.

De zoodanige», welke befmet zijn, moeten ten
rpoedigfle, zonder vooraf te beproeven, om zich zel-
ve te herflellon, naar eenen bekwamen gereeslker oin-
zie.n. Gebeurt het dat de geneesheren zelven in die om-
Handigheden zich geplaatst zien, dan zijn zij verpligt,
naardien Kun in dit tijdllip , de zoo noodige rust en
onvei fchrokkenheid ligt ontbreken, zich liever van
eenen anderen geneesheer te bedienen , als naar hun
einen welgevallen te werk te gaan , om dat liet laat He
dikwerf meer ouheil berokkent , dan voordeel aanbrengt.

' NODIGE

V E n B E

TEKÏNGE

BI, 21

Reg. 20 ftaat :

vermindert

lees verminderd

— 24

— 9 - —

was ’k in

— was in

»

zuiver

— zinde

— 2Ö

23 —

met de

uic de

— 28

T

zuivei ingsbed

zniveringsbad

— 30

19

de

dan

—

" 2 L - 1 1 * *

gemaklijk

gemakkdijk

— 31 *

— 21

her

het

- 34

— 14 —

bleef een

bleef

— 3 7

— 10 —

kordvuur

- — koudvuur

— 4 7

— 22 —

dor

— - der

— 51

2>

nachtijling

— nacht ; ijlingen

■ — S2

I3

ov rledenen

— overlejeu©

— 55

6

enfis reeds

■ eufis

- 57

— 12

gedachtig

— galachtig

- 5»

9 — —

mij

l,r VVlj

— 6 1

23

ftark vamps

— — flarK rawpfs

— 6j

14

kenicheize

ke; fchetzen

—

16

pa irida

putrida

— öj

21

en

de

— 66

27 —

bedden

baden

— 67

19 —

dar zij volkomen een — d:r zijn volkome

- 69

,9

vernienwJeo

— vernieuwde

— 76

-- 3

boude

— houden

— 80

— 33 ~

vermomd

- — vermomde

— 82

1 1

eenigen

- — euoige

- 83

— 18 —

mijner

mijne

—

[9 —

te beweren

beweren

— 84

— 16 —

onbekend

bekend

—

-7 —

ook waardij

■ ouk de w;ard

- 85

2i

meesten niet maar meesien maar

— 86

16

dat

— ^ het

— —

34 ~

konden

— * k on de

88

89

— gO — — 6

28

29

*5

33

8

eenen

verkwikkendßn
hev.sgheid
' as

een

verkwikkende

hevigheid

was

arabiibedgheddn — — ambtsbezigheden

BI. 9«

nodige verbeteringen.

BI. 90 Reg. 13 Raat enigen

lees. cen;ge

— (bwtnigen

fommige

• konden

— yó 70 ifjd

tijd

— — 20 — — Refhmming

Iiefmetting

— 23 zoodat de

de

— 97 27 — ben

— — de

— 101 12 — — anderen

— andere

— 102 14 het het

het

16 de

den

— 32 dat

• dan

— 103 16 dezen

— — deze '

31 uitwerkin

uitwerking

— 104 1 2 beantwoorden

— — ondervonden

1 — 107 17 mrgezo£te

— — uitgezóchte

— 108 » sanhoudenk

— — aanhoudend

— 4- — werd

— — wierden

■ — xii ï5 Mixt ra

M/xtura

— 31 dizen

deze

*—112 — y~ 9 — • — Th.

Tr.

— 114 34 anderen

andere

— 115 27 fei innigen

■ — fommige

— i2t 25 — van herhaalde

— en herhaalde

— 722 24 tnijner

mijne

*—•124 — — 25 bijzondere

bij bijzondere

•—126 19 phyfifcbe

— pnchifdie

— 1:9 25 dezelve

dcrzelve

•—130 24 — — weggezet

■ en weggezet.

— -133 3 «n welke

en welke

— worde

—•13c;. 6 voorzien

— — voorziet

— 136 25 — — 7_ i 100

72 tot 100

*39 a lijders

■ lijder

— — fc mi. ner

mijne

— 141 9 koortachtige

— — koortsachtige

• — — 25 mijner

- — mijne

— 142 — — « 30 voorver

ver

•"»143—— 16 — — aanmerki lijker

— asnmerkelijke

Ook is bij dezelve op de Pers , en zal binnen lort

uitgegeven worden.

O O

Leerboek der arfceneii men "kundige, proefondervinde-
lijke Scheikunde door j. r. t h o m m s d o r r v , naar
de derde veel verbeterde uitgave, uit. het Hoogduitsch
vertaald door n. c meppcn, ytpothelar , met de
TSodige ammerkingm en eene voorrede 'verreikt door
c. c. o. rei JN w A rot Hoogleeruar in de Scheikun-
de en Natuurlijke Historie.

I\och zal bij bovengemelde , uit het Hoogduitsch
vertaald uiige ven worden.

Dr. o. wedemever, die erkenn! niss und behände-
long des Typhus, in /einem regulären und anomalen
verlaufe, . . •

J- f. ackermann , von der uatur des an Heckenden
Typhus , de n welen des mfleckungsflofs , der \rflich
gegen den leiben zu ü ehern , und der Methode die
Krankheit zu heilen, eine p.ilhogenie aller anliecken-
den Heer,, und volkskrankheilen

Pr. s. Fra n k’s, veiTe nach Paris, London und einem
grosfen theile des übrigen I ngeland und Schottlands
2 Theile

J. arneman’s, Chirugifche Arzneimittellehre Fünf-
te vermehrte und verbesferieanllage von e.a kraus

F. Jahn, aus wähl der wirkfamlien , einlachen und
zufa mmen gefetzten Arzneimittel, oder prakiiJche
•Mate da Medica 2 Theile Dritte, verbesserte und ver-
mchrle Auflage.

A, yoN kütsibüi, gefchichte des Jeu liehen Reichs«

Hij den Uitgever deze* zijn gedrukt en te

bekomen .

Nieuwe verhandeling van het Heelkundig
Genootfchap , 2tïe Deel f 2:2 :

Ki e uwe Prijs- verhandeling, van het
Heelkundig Genootfchap, ifte Deel
Stuk 3 :

Nieuwe Prijs verhandeling van het Heel-
kundig Genootfchap, 2de Deel. . . .f 4 : 10

J. c. reich en j. logger, Verhande-
ling over het Afzetten der Ledematen. / 3 : -
C, salomo~n, Verhandeling over de
Nuttigheid der Schaambeensfnede , met
behandeling der gevallen, in welke aan
dezelve de voorkeur behóórt gegeven te
worden , boven de Keizerlijke £nede
met Platen. f 3 • 5

Verhandeling over de Nuttigheid der
Scliaainbeenslhede , met bepaling der ge-
vallen , in welke aan dezelve de voor-
keur behoort gegeven te worden, bo-
"vru. de Keizerlijke fnede f 1 : 5

J. D. iierrovt)T) Verhandeling over
de Longziekten , en we! in het bijzon-
der over de Longtering, uil het Hoog-
duitsch van a. schoenberg, vrij
yertaald door w. e. van baerle. f - : 18